فاتیح عەباس: کوشتنی مەهسا ئەمینی ئەو گڕە بوو کە تورەیی سەرتاسەری ئێرانی گەیاندە ترۆپک … دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ هاوڕی فاتیح عەباس چالاکوانی سیاسی سەبارەت بە” راپەرێنی خەڵکی ئێران و ئاییندەی ئەم خرۆشان و ڕاپەرینە”
فاتیح عەباس: کوشتنی مەهسا ئەمینی ئەو گڕە بوو کە تورەیی سەرتاسەری ئێرانی گەیاندە ترۆپک …
دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ هاوڕی فاتیح عەباس چالاکوانی سیاسی سەبارەت بە” راپەرێنی خەڵکی ئێران و ئاییندەی ئەم خرۆشان و ڕاپەرینە”
بۆپێشەوە: گیان لەدەستدانی مەهسا ئەمینی، چۆن وا خێرا بووە هۆی چەغماغەدانی ڕاپەڕین و شۆرش لە ئێران؟
فاتیح عەباس: بۆ تێگەیشتن لەو خرۆشان و راپەرینە دراماتیکیەی خەلک، دەبێ بروانینە ئەو هەلومەرجە ئابوری و سیاسی و کۆمەلایەتیەی ئێران پێیدا تێدەپەری.
گرفت و تەنگژەی ئابوری بەردەوام کە رووبەرووی ئێران بۆتەوە، سەرچاوە و سیمای دیاری تورەیی و نارەزایی کۆمەلایەتی زێدەی ئەو سالانەی دوایی، و ئەو زەمینە بەپیتەی کێشەکانی ئێستایە، تێکرای هەلاوسان لە ئەمسالدا 50%ی تێپەراندوە، و کورتهێنانی بودجە 21 ملیار دۆلارە، لە سالی 2022 بەپێی داتا و ئامارەکان 18.4% ی دانیشتوانی ئێران لە هەژاریەکی رادەبەدەر و پروکێنەر دەژین، لەکاتێکدا لە 60% ی خەلکەکە لە ئاستی هێڵی هەژاری یان لەژێرەوەی ئەو هێلەن، سزا ئابوریەکان و مۆدێلی ئابوری بەرگری، و دەستێوەردانەکانی ئێران لە ناوچەکە، بەرهەمهێنانی پیشەسازی بەتایبەتی لە بوارەکانی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل و کەرەستەی خۆراکی و رستن وچنین سست و لاواز کرد و بنکەی بەرهەمهێنان و گەشەی ئابوری وێران کردوە، و ئابوری ولاتەکەش بەرادەیەکی بەرچاو پاشەکشەی کردوە، رێژەی بێکاری لەناو ژناندا دوو ئەوەندەی پیاوانە، و لەناو گەنجانی نێوان 18 و 35 ساڵیدا، دەگاتە 77%، واتە 7.1 مليۆن کەس، لە هەر پێنج ژن تەنها یەک ژن بەشدارە لە پرۆسەی ئابوری .
سەپاندنی سیستەمێکی حوکمرانی کۆنەپەرستی ئایینی لە شێوازی ویلایەتی فەقیە، و بێبەشکردنی بەشێک لە نەتەوە و پێکهاتەکانی ئێران لە ماف و داخوازیەکانیان، رێگریکردن لە ئازادیە سیاسیەکان، ناچارکردنی ژنان بە جۆرێک لە حیجاب و بالاپۆشی، ستەم و سەرکوت و هەلکوتانە سەر خەلک و زیندانیکردنی چالاکوانانی ئازادی، و گەندەلی، و بێبەشکردنی خەلک تەنانەت لە کاری رێکخراوەیی بۆ هەندێ چالاکی مرۆڤدۆستی و هاوکاری و ژینگەیی، و ترس لە نزیکبوونەوەی خەلک لە یەکتر، خەلکی هەراسان کردوە .
رەتکردنەوەی دەنگدان لە هەڵبژاردنی رەئیسی، ئەوەی سەلماند خەلکی ئێران چیتر باوەر و متمانەی بەوە نییە هەلبژاردن لە ئێران گۆرانکاری بێنێتە کایەوە .
ئەمانە هەمووی بێزاری و تورەیی گەیاندە ئاستێک کە خەلکی ئێران بێ گوێدانە گرتن و زیندانیکردن لە جموجۆل و چالاکیدا بوون، لە سەرەتای ئایار ماموستایانی ئێران و کرێکاران دەستیان بە خۆپیشاندان و نارەزایی کرد، و داوای زیادکردنی کرێیان دەکرد، تا دواجار کوشتنی مەهسا ئەمینی ئەو گڕە بوو کە تورەیی سەرتاسەری ئێرانی گەیاندە ترۆپکە، ماموستایانی زانکۆ، و شار و گوند، و هەموو توێژەکانی ئێرانی دژی ستەم و گەندەلی، خزاندە ناو ململانێی، و بەرپەرچی زۆرداری و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ دەدەنەوە .
بۆپێشەوە: بەشێک لە ناسیونالیستەکان دەڵێن مەهسا ئەمینی لەسەر کورد بوونی کوژاوە، ئیوە لاتان وایە هۆکاری کوشتنی مەهسا ئەمینی کورد بوونی بووە، یان هۆکارەکەی ژن بوون و کاردانەوەی دڕندانەی پۆلیس مۆراڵ بووە بە ریعایەت نەکردنی حجابی ئیسلامی؟
فاتیح عەباس: مەهسا ئەمینی کە کچێکی کوردە ، بە بیانۆی سەرپێچی لە یاسایەکی کۆنەپەرستانە و دژە ژن و مرۆڤایەتی کە یاسای سزادانی ئیسلامیە، و تایبەتە بە حیجاب و لە سەراسەری ئێران جێبەجێ دەکرێ، و بەپێی مادەی (638) لەو یاسایە لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقەوە دەست بەسەر کرا، و لەژێر ئەشکەنجە و ئازار گیانی لە دەستدا .
لە مێژە لە مانڤێستۆی سالی 1948 ئەوە خراوەتە ڕوو كە چینی دەسەڵاتدار ژنان دەچەوسێنێتەوە، و دەیانكات بە هاونیشتمانیی پلەدوو لە كۆمەڵگەدا، لە ئێرانیش ئەورۆ دەسەلاتی کۆماری ئیسلامی، لە سایەی ئەو یاسا کۆنەپەرستانەی کە لە چوار دەیەی رابردوو هەولی جێگیرکردن و چەسپاندنیانی داوە، ژنانی دوچاری زۆرترین ستەم و نایەکسانی و چەوسانەوە کردوە .
ئێستاش راپەرینەکە فراوان بووە، و سەرتاسەری ئێرانی گرتۆتەوە بەهەموو نەتەوە و پێکهاتە و مەزهەبەکانەوە، و ئامانجی خۆپیشاندەرانیش پرسی ژن و حیجابی تێپەراندوە بۆ کێشەکانی سیاسی و کۆمەلایەتی و مافەکان .
ناسیونالیستی کلاسیکی کوردی کە پێگە و قورسایی خۆی لە دەستداوە، و تا رادەیەکی زۆر پەراوێز بووە، دەزانێ کە هێزی نوێ ئەو بۆشاییە سیاسیەی پڕ کردتەوە، و گەنجان و بەتایبەتی ژنان هێز و توانای راپەرینە نوێیەکەن، بۆیە دەیەوێ راپەرین و سەرهەڵدانی ئەوجارە لەو چوارچێوەیە بمینێتەوە کە بەرژەوەندیەکانی ئەوانی تێدا پارێزراو، و رادیکال نەبێ، و گۆرانی ریشەیی بەدوای خۆی نەهێنی، و خەلک نەبنە خاوەنی ئیرادە و بەشدار، بۆیە بانگەشە دەکا، دەیەوێ بەرگ و مۆرکێکی کوردی بەبەر کوشتنەکەی مەهسا ئەمینی، و بازار و سەودا بەو پرسە دەکات..
بۆپێشەوە: تایبەتمەندیەکانی راپەرینیی ئیستای خەڵکی ئیران چییە؟
فاتیح عەباس: سیمای جیاکەرەوەی نارەزایی و راپەرینی خەلکی ئێرانی ئەوجارە مۆرکی گشتی و سەراسەری پێوەیە، نەتەوە و پێکهاتە و مەزهەبی تێپەراندوە، شار و گوند و مامۆستای زانکۆ و کرێکار و خوێندکار و زۆربەی توێژەکانی لەخۆ گرتوە، رق و تورەیی زیاتر لە چوار دەیە، هاوئاهەنگی زۆری بە راپەرینەکە داوە .
دوای مەشروتیەتی 1908 و چاکسازیەکانی موسەدەقی سەرەتای پەنجاکانی سەدەی رابردوو، تایبەتمەندی راپەرینی ئەوجارە و قۆناخەکە، کە بە ئاشکرا لە دروشمەکانی خۆپیشاندەران هەستی پێدەکرێ، ململانێ و خەباتە دژی کۆنەپەرستی و ویلایەتی فەقیە و دەسەلاتی ئایین، بۆ دیموکراتیزە بوون و وەرچەرخانی کۆمەلایەتی، بەمەبەستی گۆرانی ریشەیی، ئەمەش ناوەرۆکی ئەو شۆرشیە دیموکراسیەی ئێرانە و هەولی بەدیهێنانی ئەرکەکانی دەدا، هاوشێوەی ئەوەی لە شۆرشی فەرەنسای سالی 1789 هاتە دی، و ئەوەی لە شۆرشی فبرایەری 1917ی روسیا روویدا، کە رێخۆشکەر بوو بۆ شۆرشی ئۆکتۆبەری سۆسیالیستی .
واتە ئەو راپەرینە دەیەوێ سیستەمی سیاسی بگۆرێ، و دەسەلاتێکی سێکۆلار لە جیاتی ئەوە بینا بکات، و دامەزراوەی دەولەتی لە دین جیابکاتەوە، کە ئەوە لە ئێران بە فشار و جولانەوەیەکی گشتگیری کۆمەلایەتی دێتە دی، بەشداری کارای کرێکاران، و زەحمەتکێشان، و ئازادیخوازان کە زۆرترین قوربانیان داوە لە ململانێی رابردوو، ئاراستەی گۆرانکاری بنەرەتی و ریشەیی بەهێز دەکا .
یەکێکی تر لە خاڵە سەرەکی و جیاکەرەوەکانی ئەوجارە بەشداری کارا وکاریگەری ژنانە، دیمەنەکانی فرێدانی حیجاب، و قژبرینەوە و بەرزکردنەوەی وێنەی مەهسا ئەمینی، و وتنەوەی دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”، و هاوارکردن دژی یاسا ئیسلامیەکان کە ژنی کردۆتە کۆیلە و کۆت و بەندی بۆ داناوە، سەلمێنەری ئەو راستیەن کە پرسی ئێستا کە کایە و پانتاییەکی زۆری داگیرکردوە پرسی ژنانە کە نیوەی کۆمەڵگەیە، ئەو داکۆکیەی ئەورۆ لە مافی ژنان دەکرێ جۆرێک رادیکالی بە رەوتی راپەرین و ئاراستەکەی داوە، بۆ بەدیهێنانی کەلتورێک کە خواستی ملیۆنان کەسە کە دەیانەوێ بێنە سەر شانۆ و ژیانی خۆیان ئەنجومەن بکەن، سەرکەوتنی راپەرینەکە کاریگەری پۆزەتیڤ و گۆرانکاری گەورە لە رۆژهەلاتی ناوەراست بەدوای خۆی دێنێ .
بۆپێشەوە: ئەم راپەرین و خرۆشانە جەماوەرییە، کۆتایی بەدەسەڵاتی جمهوری ئیسلامی دەهێنێت، یان نا و هیشتا هاوسەنگی هێز بەو ئاستە نەگەیشتووە، کە دەسەڵات بروخێنێ؟
فاتیح عەباس: کەلتوری بەرەنگاربوونەوە دژی ستەم و زۆرداری، ڕەگ و ریشەی مێژوویی لەناو کۆمەلگەی ئێراندا هەیە، مەشروتیەت، و هێنانە سەر کاری موسەدەق، و دەرکردنی شاە، نمونەی دیارن، ئەگەرچی راپەرینی 1979 بە هاوکاری ئەمریکا و رۆژئاوا و دژە شۆرش لە بەرژەوەندی دەسەلاتی کۆنەپەرستی ئیسلامی یەکلابووەوە، کە زیاتر لە چوار دەیەی رابردوو، بێبەشی خەلک لە ئازادیە سیاسیەکان، و بێ مافی نەتەوەکانی ئێران، و نایەکسانی و هەلاواردن، و سەرکوت مۆرکی ئەو دەسەلاتە بووە، لە بەرامبەر ئەوە خەلک کۆلیان نەداوە، و بەرووی دەزگا داپلۆسێنەرەکان وەستاون .
لەو ماوەیە دوو توێژی گرنگی ژنان و گەنجان لەپاڵ هێزەکانی تری ناو کۆمەلگە، بە تەوژمێکی زیاتر خزاونەتە ناو ململانێ و بەیەکدادانی دژ بە دەسەلات، ئێستا ژنان چالاکانە هاتوونەتە گۆرەپانەکە، و کاریگەریان لەسەر رەوتی خۆپیشاندانەکان هەیە، گەنجان و نەوەی نوێش کە ئاشنای تەکنۆلۆژیای زانیارینە، لە جیهانی ئەمرۆدا کە گلۆبالیزم سنورەکانی کاڵ کردوە و ولاتانی دونیای بە ئێرانیشەوە تێکهەلکێش کردوە، دەزانن کە هیچ ئاسۆیەکیان لە داهاتوو لە بەردەستدا نییە، و زۆربەشیان بێکارن، دەستیان بە تێکۆشان و خەبات کردوە، ئەمە تایبەتمەندیەکی جیاکەرەوەی بەو راپەرینە داوە، هاوسەنگ و تەرازووی هێزی لە ململانێی دەسەلات و خەلکی راپەریوە بە سودی خەلک گۆریوە .
راپەرینی 1848 ی فەرەنسا رێخۆشکەر بۆ کۆمۆنەی پاریس، و شۆرشی 1905 و1907 ی روسیاش ئەزمونێکی پر بایەخی بەجێهێشت، کە شۆرشی ئۆکتۆبەری بەدواوە هات، خۆپیشاندان و هەلچونەکانی ئێستا، و پاشەکشە لە هەندێ ناوچە، و دووبارە خۆئامادەکردن و رێکخستنەوە و هەولدان بۆ گۆرانی هاوکێشە و هاوسەنگی، و پڕکردنەوەی کەلێن و چارەسەرکرنی کەموکورتیەکان، وانەو پەندی نوێ بەشۆرشگێرەکان دەدا کە خاوەنی پرۆژەو بەرنامەی رۆشن و بەرامبەر هێزەکانی دژە شۆرش لە سەنگەرن، ئەم قۆناخەی راپەرین و خرۆشانە بەوە دەناسرێتەوە کە ترس و لەرزی لای خەلک نەهێشتوە، و ئەمجارەیان پێدەچێت بتوانی گۆرانکاری دروست بکات…
بۆپێشەوە: بەرەی کۆنەپەرستی و بەتایبەتی ئیسلامی سیاسی هەراسانی راپەڕین و شۆرشی جەماوەری ئیرانن، ئەمە بۆچی دەگەڕیتەوە؟ راپەرین و شۆرش لە ئیران، چ کاریگەرییەکی لەسەر ئیسلامیەکان دەبێت؟
فاتیح عەباس: ئەگەر شۆرشی فەرەنسای ساڵی 1789 کاریگەری کردە سەر هەموو جیهان، و بنەمای شۆرشی دیموکراسی سەپاند، و شۆرشی ئۆکتۆبەر پەرەی بە بیری پێشکەوتنخوازیدا، و لە سەراسەری دونیا تەوژمی بە گروپ و رێکخراوە شۆرشگێریەکاندا، ئەورۆش لە ناوچەکە ئێران و تورکیا دوو پایە و کۆلەگەی کۆنەپەرستی و ئیسلامی سیاسین، هەولی بەهێزکردنی هەژمون و باڵادەستی دەدەن، دەیانەوێ وەک هێزی ئیقلیمی بناسرێن، ئیسلامیەکان لە ئێران بە هاوکاری رۆژئاوا گەیشتنە دەسەلات، و گروپ و هێزە ئیسلامیەکان گەشەیان کرد، و ئێران کەوتە هاوکاری مادی و پێدانی چەک و تەقەمەنی و راهێنانیان بۆ کەلک وەرگرتن لێیان و بەکارهێنانیان بۆ بەرژەوەندی و ئەجیندای خۆی، گروپە سیاسی و چەکدارانی حەشدی شەعبی لە عێراق و حوسیەکان لەیەمەن و دەیانی تر لە ولاتانی تر، ئەمانە هێزی فشاری ئێرانن لە ململانێی جیهانی و ناوچەکە و بگرە ناوخۆی ئێرانیش .
سەرکەوتنی راپەرین و شۆرشی گەلانی ئێران، گۆرانکاری گەورە لە رۆژهەلاتی ناوەراست، و کرانەوە و دیموکراتیزەبوون بەدوای خۆی دەهێنێت، رەوتی شۆرشگێری و ئاستی رادیکالیزم بەرەو پێش دەبا، و خەلک دەکاتە خاوەن ئیرادە و هێزی بەشدار، لە بەرامبەردا بلۆکی وابەستە و کۆنەپەرستی و ئیسلامی سیاسی بێ پشتگیر و پەنا و بێ کاریگەر دەمینێتەوە، ئەگەر لەناویش نەچن لاواز دەبن، بۆیە ئەورۆ راپەرین و شۆرشی جەماوەری بەرەی کۆنەپەرستی و ئیسلامی سیاسی هەراسان کردوە، تەنانەت ئەورۆ زلهێزەکانی دونیاش هەلوێستیان بەرامبەر ئێران نارۆشنە، و ئەوان هەست دەکەن ئەلتەرناتیڤ دیار نییە و یەکلانەبۆتەوە .
بۆپێشەوە: رۆڵی چینی کرێکار لەم راپەرینەدا چۆن دەبینن و چ ئەرکێک لەسەر شانی چینی کرێکارە؟
فاتیح عەباس: زیادبوونی هەلاوسان، و دابەزینی بەهای تومەن، کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی پیشەسازی، و بەرزبوونەوەی نرخی شتومەک و کالا، قەیرانی بەردەوام و هەلومەرجی سەختی ئابوری، ئاستی بێکاری و هەژاری و نەداری زێدەکردوە، چینی کرێکاری بە تەوژمێکی زیاترەوە هێناوەتە گۆرەپانی ململانێ، لە سەرەتای ئایار خۆپیشاندانی کرێکاران و مامۆستایان بۆ زیادکردنی کرێ دەستیپێکرد، لەگەل گیان لەدەستدانی مەهسا ئەمینی راپەرینەکە سەراسەری ئێرانی گرتەوە، بە تێروانینی سروشتی ململانێ و هێزە کاریگەرەکانی ناو راپەرینەکە، دەگەینە ئەو ئەنجامەی کە بە ئاشکرا هەستی پێدەکرێت، ئەویش ئەوەیە کە بۆ یەکەم جار چینی کرێکار لە ئێران وەک چینێکی سەربەخۆ و خاوەن دونیابینی هاتۆتە گۆرەپانەکە و خزاوەتە ناو ململانێ .
رۆلی چینی کرێکارە کە داخوازی و دروشمەکان، بە ئاقاری یەکسانخوازی و رادیکالی ببات، و قۆناخە مێژوویەکە کە یەکانگیرە لەگەل گەشە و رەوتی مێژوو، لەبەرچاو بگرێ، لەگەل هێزە دیموکرات و شۆرشگێرەکان هەولی گۆرانکاری و بەدیهێنانی دەسەلاتێکی نوێ بدات لەسەر بنەمای شورایی و پرنسیپەکانی دیموکراسی، سیستەمی پلورالیزم، مافی ئازادی بیرورا، ئەمە بەلانی کەمەوە لە قۆناخی یەکەمی ئەو راپەرینە، شۆرش و راپەرین تەنها کاری تێکشکاندنی ئەو بەربەستانەیە کە رێگرن لە پێش گەشەی کۆمەلایەتی .
بۆپێشەوە: سەرکەوتنی ئەم هەستان و ڕاپەڕینە لە گرەوی چیدایە؟
فاتیح عەباس: بۆ ئەوەی ئەو نارەزایی و هەستانە بە ئاکام بگات گرنگە بزوتنەوەی نارەزایی، بەتایبەتی هێزە چەپ و رادیکالەکان خاوەنی دیدگایەکی رۆشن و دیار بن، رەنگدانەوەی بەرژەوەندی زۆرینەی خەلک بەتایبەتی خەلکە هەژار و نەدارەکان بێت، دەبێت بەرنامەی کاری هاوبەش هەبێ بۆ کۆتاییهێنان بەو دەسەلاتە، بە مەبەستی بە سیستەمکردن و بیناکردنی دامەزراوە، و هێنانەدی ئەرکەکانی قۆناخەکە لە چوارچێوەی شۆرشی دیموکراسی، کە تیایدا دەرگا لە پێش کرانەوە، و وەرچەرخان، و دیموکراتیزەبوون بکاتەوە، و چارەسەری پرسی مافی نەتەوەکانی ئێران، و ژنان بکات .
دیسان دروستکردنی هاوپەیمانی، و کۆکردنەوەی هێزە شۆرشگێر و دیموکراتەکان لەسەر بەرنامەی لانی کەم گرنگە، لەگەل وریایی و بە ئاگابوون لە هێزەکانی دژە شۆرش، کە زیاتر هێزە ناسیونالیستەکانن، و ئەورۆ بە راپەرینەکەوە لکاون، و نایانەوێ پایەکانی ئەو دەسەلاتە بروخێت، خوازیارن لە نزیکترین دەرفەت، هاوشێوەی شۆرشی 1979شۆرشەکە بەلارێدا ببەن، و بازار و سەودا لەگەل دەسەلات بکەن.
بەهۆی ئەوەی ئێران ولاتێکی فرە نەتەوە و پێکهاتەیە، دەبێ هەستی ناسیونالیستی نەوروژێنرێ، راپەرین ئەو فرەییەی ئێران ببێتە سەرچاوەی هێزی نارەزایی، نەک ململانێ، و پارچە پارچەبوون و دەمارگیری نەتەوەیی کە دەسەلات کاری بۆ دەکا، و بانگەشەی ئەوە دەکات کە رۆژئاوا و ناوخۆ کار بۆ دابەشکردنی ئێران دەکەن .
سەرکەوتنی ئەم راپەرین و خۆپیشانەی ئەم دواییە پەیوەستە بەبەردەوامی، و فرەوان بوونی زیاتری کایە و گۆرەپانی ململانێ، و سەراسەری بوونی، ودروستکردنی ناوەندی بریار، و بە رێکخراوکردنی شێوازی خۆپیشاندانەکان لە تەواوی شارەکاندا، و بەشداری چالاکانەی ژنان و گەنجان کە بێمافترین دوو توێژی کۆمەلگەن، و لە ژێر ستەم و فشاری زۆری دەسەلاتن، و راپەرینی ئەوجارە سەلماندی ئەوانیش ئامادەی رووبەرووبوونەوەن، و لە خەبات و تێکۆشانن بە هەماهەنگی هێزەکانی تر بۆ روخاندن و تێکشکانی ئەو دەسەلاتە سەرکوتە ئیسلامیە، و نزیک بوونەوە لە سەرکەوتن…