چەمکی دیموکراسی و ماناکانی !!           نووسینی / شیرین احمد وەرگێڕانی/ هاورێ نەهرۆ

چەمکی دیموکراسی و ماناکانی !!

نووسینی / شیرین احمد

وەرگێڕانی/ هاورێ نەهرۆ

١-چەمکی دیموکراسی

٢-مێژووی دیموکراسی

٣-ئازادی و دیموکراسی

٤-پایگەکانی دیموکراسی

٥-جۆری دیموکراسی

٦-شێوەی جیاوازی سیستەمی دیموکراسی

٧-لایەنی ئەرێنی دیموکراسی

٨- لایەنی نەرێنی دیموکراسی

٩-ئامانجی دیموکراسی

١٠-جیاوازی نێوان کۆمۆنیزم و سەرمایەداری و دیموکراسی

١١-رۆژی جیهانی دیموکراسی

 

 

چەمکی دیموکراسی

• پێناسەی دیموکراسی وەک زمانەوانی /

وشەی دیموکراسی Democracy وشەیەکی یونانی یە لە دوو بڕگە پێک دێت، برگەی یەکەم Demos بە واتای خەڵک یان گەل، برگەی دووەم kratein بە واتای حوکم، بەم شێوەیە لە ڕووی زمانەوانییەوە ئاماژە دەکرێ بۆ چەمکی دیموکراسی بە واتای حوکمی گەل یان حوکمی زۆرینە.

 

• پێناسەی دیموکراتی وەک زاراوە

دیموکراتی وەک  زاراوە بە سیستەمی حوکم پێناسە دەکرێ تیایدا دەسەڵاتی باڵا بەدەست گەلەوە دەبێت، گەل پراکتیزەی دەسەڵات دەکا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان لە رێگای کۆمەڵی کەسەوە کە هەڵدەبژێردرێن بۆ نوێنەرایەتی گەل بە پشت بەستن بە پروسەی هەڵبژاردنی ئازاد، دیموکراتی ڕەتی ئەوە دەکاتەوە کە دەسەڵاتی چڕ و تەواو لای یەک کەس بێ یان کۆمەڵێ کەس وەک حوکمی دیکتاتۆری یان ئولیغارشی ( حوکمی کەمینە )

سەرۆک ئیبراهام لینکۆڵن پێناسەی دیموکراتی کرد کە حوکمی گەلە، لە لایەن گەلەوە، لە پێناوی گەل دا، لەسەردەمی ئێستادا حوکمی دیموکراسی سیستەمێکی شایستەیە بۆ حوکم لە تێکرای کۆمەڵگاکان دا، ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ توانای کەسانی کۆمەڵگا لە دەربڕینی بژاردەکان دەربارەی هەر یەک لە بەڕێوبەرایەتی حوکمی گشتی لە وڵات و دابەشکردنی داهاتەکان هەروا بەشداری لە پروسەی بەڕێوبەرایەتی دا.

 

• پێناسەی پسپۆران بۆ دیموکراتی ئەوەیە کە چەمکی دیموکراتی دەگوڕدری بە پێ شوێن وکات و دۆخی بەکارهێنانی.

لە خوارەوە چەمکی دیموکراتی ڕوون دەکەینەوە بە پێی پێناسەی هەندی پسپۆر /

• جیم کیلکولین، جیم کیلکولین وا دەبینی کە دیموکراتی بە واتای حوکمە لە لایەن خودی گەلەوە، ناکۆکە لەگەڵ حوکمی کەمینە هەروا دەڵی هەر شارێکی دیموکراسی پێویستە ئەم پێوانانەی خوارەوەی تیا بێ.
• ملکەچی کاروباری شار بۆ ئەنجومەنی نوێنەران
• تێکرای هاوڵاتیانی نێرینە سەر بە ئەو بن
• پرۆسەی بڕیار دەرکردن پشت بە دەنگدانی زۆرینەی گەل دەبەستێ

 

• ئەندروهیود، ئەندرو ڕوونی کردەوە کە دیموکراتی شێوەی جۆراوجۆری هەیە بەوە پێناسە کرد کە بەشداری کاریگەرە لە نێوان حکومەت و گەل دا و هاوکارییان لە پێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندی گشتی وڵات .
• دکتور جۆن هیرست، دکتور هیرست ئاماژە دەکا کە دیموکراتی ئەوەیە کە کۆمەڵگا مافی سەروەری گشتییی هەبێ.
• جوزیف شومبیتر، جوزیف وا دەبینی کە دیموکراتی سیستەمێکی دەزگایییە ئامانجی ئەوەیە کە کەسەکان بتوانن بڕیاری سیاسی وەرگرن بە پشت بەستن بە دەنگدان .

 

• مێژووی دیموکراسی

 

هەر لە مێژە دیموکراسی پەیڕەو دەکرێ بە شێوەیەکی سەرەتایی لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان، گەر چی شێوەی حوکمی خۆسەپێنەرو کەمینەیە، شێوازی حوکمی بڵاو بووە لەو کاتەدا، سەرەتای پەیڕەوکردنی دیموکرات دەگەرێتەوە بۆ ئەغریق و ڕۆمان، یەکەم نموونەی فەرمی دیموکرات لە شاری یۆنانی ئەسینا بوو لە سەدەی پێنجەمی پێش زاینی، تایبەتمەندی نموونەی ئەسینی لە سیستەمەکانی تر ئەوە بوو پەیڕەوکردنی دیموکراتی ڕاستەوخۆ بوو لە ڕێگای کۆبوونەوەی تاکەکانی گەل و گفتۆگۆ کردنیان لەسەر کێشەکانی حکومەت و جێ بەجێ کردنی بڕیارە سیاسیەکان بەبێ گەڕانەوە  بۆ هەڵبژاردنی نوێنەر لە باتییان، ئەوەی یارمەتی سەرکەوتنی ئەم جۆرەی دا ئاسانی پەیڕەوکردنی بوو، بەهۆی کەمی بەشداربووان لە سیاسەت دا بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ، لەوکاتە تەنیا نێرینە بەشدار بوو لە سیاسەت دا، ئافرەت و کوێلە و هاووڵاتیانی بێگانە دوور دەخرانەوە، دیموکراتی ئەسینی بە سێ ئاراستە پەیڕەو دەکرا، کۆمەڵگای دیوس، ئەنجومەنی پێنج سەدی، دادگای گەل، یاساکانیان دادەنا لە رێگای ئەنجومەنی پێنج سەدییەوە و کۆمەڵەی دیوس و کۆمەڵێک لە ئەنجومەنی تایبەت بە یاسا دانان .

ساڵی ١٢١٥ لە ماجنا کارتا لە ئینگلتەرا دیموکراتی پەیڕەوکرا، لەو کاتە بەڵگەنامەیەک دەرچوو بە نێوی بەڵگەنامەی مەزن، لە دەقەکەی دا هاتووە، پاراستنی گەل لە ڕەفتاری خراپ لە لایەن دەرەبەگەکانەوە وێرای لێپرسینەوەی یاسایی لەگەل پادشا دەکرێ .

لەمیانەی سەدەی هەڤدەم و هەژدەم دیموکراتی دەستی بە بڵاو کردنەوە کرد، لە کاتی ئێستا دا دیموکراتی بە شێوەی جۆراوجۆر لە سەرتاپای جیهان بڵاوبۆتەوە لەگەڵ ئەوەش دا زەحمەتە دوو سیستەمی دیموکراسی وەکو یەک ببینین، هەروا زەحمەتە تاقە نموونەی دیموکراسی ببینین، شێوەی جۆراوجۆر لە دیموکراتی سەری هەڵدا وەک دیموکراتی فیدرالی و سەرۆکایەتی کە پشت دەبەستێ بە ڕێژەی دەنگدان یان دەنگدانی زۆرینە .

• ئازادی و دیموکراسی

چەمکی دیموکراسی لە ئازادی بەرفراوان ترە، هۆی ئەمە دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی دیموکراتی کۆمەڵێک بیروڕاو پرنسیپە کە بەدەور ئازادی دا دەخولێتەوە وێرای ئەوە هەڵگری کۆمەڵێک بەرفراوانە لە هەنگاونان و پراکتیزەی سیاسی کە لە ماوەیەکی دوورو درێژ دا پێکهاتووە، شایانی باسە کۆمەڵێک بنەما هەیە کە دەبێ کۆمەڵگا هەیبێ هەتا ناوی لێبنرێ کۆمەڵگای دیموکراسی کە بەفلتەری مافی مرۆڤ و حوکمی دەستوری تێپەریوون.

 

• پێگەکانی دیموکراسی

دەکرێ پاڵپشتی بونیادی ژێرخانی دیموکراتی بکەین لە ڕێگای هەندێ پێ و پەیگە بە پێی بایەخیان لە خوارەوە هاتووە.

 

• هەڵبژاردن/ ڕەوایەتی بە هەڵبژاردن دەدرێ لە ڕێگای هەڵبژاردنی پاک و ئازادەوە لەبەر ئەوەی ئامرازێکە بۆ قەدەغە کردنی هەندێ کەس کە بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بخەنە پێش بەرژەوەندی گشتی هەروا سنوور دائەنا بۆ قورخکردنی دەسەڵات لەلایەن توێژێکی دیاریکراوەوە.
• لێبوردنی سیاسی / بایەخی ئەمە لە بەدیهێنانی گەشەکردنی بەردەوام و هەمیشەیی دایە، هەروا سود دەگەیەنێتە تێکڕای توێژەکانی کۆمەڵگا بەبێ چاوپۆشین .
• سەروەری یاسا / پەیوندییەکی پتەو هەیە لە نێوان دیموکراتی و پەیڕەوکردنی یاسا، هاووڵاتیان دەتوانن حوکم لەسەر ڕەوایەتی حکومەت بدەن، دوای ملکەچی پرۆسەی سیاسی بۆ یاساکان و دانانیان لە چوارچێوەیەکی ڕێکخراوەیی .
• ئازادی ڕا دەربڕین / ئازادی ڕا دەربڕین ئاماژەیە بۆ ئازادی کۆمەڵگا بە واتای ڕۆژنامەوانی ئازاد کە ڕێگا بە تاکەکان ئەدا گفتۆگۆ لەسەر کێشەی جۆراوجۆر بکەن ئەمەش بەڵگەیە بۆ دیموکراسی بوونی سیستەمی سیاسی کە سەر بەو کۆمەڵگایە .
• لێپرسینەوەو شەفافیەت / ئەو حکومەتەی لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێ بەرپرسیارە بەرانبەری، لە پێناوی لێکۆڵینەوە لە دەستکەوتەکانی و جێ بەجێکردنی ئەرکەکانی وەک پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری تەندروستی و نرخدانان بۆ سوتەمەنی، لێرەدا پێویستە دەزگەی بێ لایەن هەبێ لە دەوڵەت، هەڵسەنگاندنی بۆ بکا وەک دەسەڵاتی قەزایی سەربەخۆ .
• لامەرکەزیت / لامەرکەزیت هاووڵاتیان هان ئەدا کە زیاتر هۆشیار بن و بەشداری بکەن لە کەمکردنەوەی هەژموونی هێزە سیاسیەکان، هەروا ئاماژە بەوە دەکا تا چ ڕادەیەک حکومەت نزیکە لە حکومی گەلەوە، بۆ سەرکەوتنی دیموکراتی لە دووتۆیی لامەرکەزیەت دا پێویستە سەرچاوەی مرۆیی هەبێ لەگەڵ دەزگە بە تواناو لێهاتووەکان، هەروا پاڵپشتی دارایی لامەرکەزی بکا.
• کۆمەڵگەی مەدەنی / کۆمەڵگەی مەدەنی چەندین چالاکی و بەشداربوون دەگرێتەوە، وەک ئەو گروپانەی بایەخ بە کێشەی دیاریکراو ئەدەن یان کۆربەندی کۆمەڵگە یان یانە و کومەڵگەی خێرخوازی یان سەندیکا، جگە لەو گروپە بەرفراوانەی کاروباری خۆ بەخش هەروا چەندین چالاکی تر کە خانەی کۆمەڵگەی مەدەنی دەیانگرێتەوەو یارمەتی دەرە بۆ گەشەکردنی دیموکراسی میللی لە کۆمەڵگە دا.

 

• جۆرەکانی دیموکراتی /

سێ جۆری سەرەکی دیموکراتی هەیە

لەخوارەوە ڕوونی دەکەینەوە

• دیموکراتی ڕاستەوخۆ : دیموکراتی ڕاستەوخۆ Direct Democracy یەکێکە لە جۆرەکانی دیموکراتی کە تیایدا گەل دەنگ بە بڕیارە سیاسیەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ ئەدا، بە بێ ئەوەی پێویستیان بە نوێنەر هەبێ، هەر بڕیارێک لەلایەن حکومەتەوە دەربچێ دەبێ بخرێتە بەردەم هاووڵاتیان تا دەنگی لەسەر بدەن، بەم شێوەیە ئەو هاووڵاتیانە ڕۆڵی یەکەمیان دەبێ لە بڕیاردان لەسەر چارەنووسی وڵاتەکەیان، نموونە لەسەر ئەم مەسەلەیە، بەرزکردنەوەی باجە، دەوڵەت مافی نییە بەهای بەرزکاتەوە بە بێ پاڵپشتی میللەت بۆ لایەنگیری ئەم بڕیارە. هەروا هاووڵاتیان دەتوانن ئەو کێشانە بخەنە ڕوو کە لایان جێی بایەخە و پێکهێنانی حزبی جۆراو جۆر بەپێی بایەخ، لە دووتۆیی دیموکراتی ڕاستەوخۆ ئەژمارد دەکرێت.

دەکرێ دیموکراسیەتی ڕاستەوخۆ لە دەوڵەتە بچوکەکان پەیڕەو بکرێ، کە چڕی دانیشتووانی کەمە و ڕێژەی نەخوێندەواری تیدا کەمە وێرای ئەوەی کۆمەڵگە دەبێ یەکگرتوو و هاوئاهەنگ بێ. سەبارەت بە بواری سیاسی سویسرا یەکێکە لەو دەوڵەتانەی بەشێوەیەکی سەرکەوتوو ئەم جۆرە دیموکراتییە پەیڕەو ئەکا، تیایدا گەل کۆ دەبێتەوە لە چەند ڕۆژێکی دیاریکراو تاوەکو دەنگ بەو کێشانە بدەن کە جێ بایەخیانە، کێشەکانیان دەخرێتە ڕوو لە ڕێگای ئەو حزبانەی کە تایبەتن بەم بوارە.

 

• دیموکراتی نوێنەرایەتی :

دیموکراتی نوێنەرایەتی Representative Democracy یان ناڕاستەوخۆ زۆر بەربڵاوە لە تێکرای جیهان، لەم جۆرەدا دەنگ بە کۆمەڵێک کەس دەدرێ کە نوێنەرایەتی گەل لە پەرلەمان بکەن، لێرەدا سود لە ئەزموونی ئەو کەسانە وەردەگرن کە هەڵبژێردراون بەمەبەستی داڕشتن و وەرگرتنی بڕیارەکان.

کەچی باقی ئەندامانی گەل بەدواداچوون ئەکا بۆ ئەرکەکانی تر، بەمەش مافی زۆرینەی گەل دەپارێزرێ، هەروا یارمەتی پاراستنی مافی کەمینە لە ڕێگای ڕەخسانی هەڵی هەڵبژاردن بۆ کەسانی لێهاتوو دەدرێت، کەچی ئەم جۆرە دیموکراتیە دووچاری گرفتی دیاریکراو دەبێ وەک هەڵبژاردنی حکومەتگەلێک کە سەرنەکەوێ لە بەدیهێنانی بەرژەوەندی هاووڵاتیان، لێرەدا پێویستە دەستپێشخەری و ڕاپرسی بکرێ بۆ چارەسەری ئەم گرفتە وەک ئەوەی کە لە دیموکراتی ڕاستەخۆ پەیڕەو دەکرێ.

 

• دیموکراتی فرەیی ( التعددیة ) :

کەسەکان  لە دیموکراتی فرەیی دا Democracy pluralist گروپی رێکخراوەیی پێک دێنن بۆ گفتۆگۆ لەسەر کێشە سیاسیە هاوبەشەکان، هەر کەسێ ئەو کێشەیە دیاری دەکا کە جێ بایەخیەتی و دەچێتە ڕیزی ئەو گروپانەوە کە گفتۆگۆ لەسەر ئەو کێشانە دەکەن لە پێناوی پاڵپشتی دا، گروپەکانیش هەڵدەستن بە بەدەستهێنانی پاڵپشتی سیاسی گرنگ لە پێناو داکۆکی کردن لە بەرژەوەندییەکانیان، سیستەمی سیاسی ئەمریکی یەکێکە لەو ڕژێمانەی کە دیموکراتی فرەیی پەیڕەو دەکات، لە کومەڵێک گروپ پێک دێن کە کاریگەریان زۆرە لەسەر ئەو بڕیارە سیاسیانە کە وڵات وەریدەگرێ و بەشدارە لە پاڵپشتی هەڵویستیان سەبارەت بە کێشەیەکی دیاریکراو .

 

• شێوە جیاوازەکانی سیستەمی دیموکراسی :

چەند جۆر و شێوەیەک هەیە لە سیستەمی دیموکراسی لەوانە

• دیموکراتی سەرۆکایەتی :

لە دیموکراتی سەرۆکایەتی دا Presidential Democracy سەرۆک هەڵدەبژیردرێ، لانادرێ تەنیا لە رێگای ڕێکاری  ناوەخت، سەرۆک مافی ئەوەی هەیە ناڕەزایی لەسەر یاسایەکی جێبەجێ کراو دەرببڕێت، تەنیا لەو حاڵەتەی کە ئەنجومەنی نوێنەران مافی ناڕەزایی دەربڕنیان لێ دەستێننەوە لە رێگای دەنگ دانەوە .

• دیموکراتی پەرلەمانی :

دیموکراتی پەرلەمانی یەکێکە لە شێوازەکانی دیموکراتی نوێنەرایەتی، تیایدا پەرلەمان هەڵدەبژێردرێ وەک ئەنجوومەنی یاسا دانان و دەسەڵاتی پێ دەسپێردرێ، شایانی باسە دەسەڵاتی جێبەجێ کردن و دەسەڵاتی یاسا دانان پەیوەندییەکی پتەویان هەیە، دوای دەستنیشانکردنی ئەندامانی دەسەڵاتی یاسا دانان سەرۆکی جێبەجێکردن دیاری ئەکرێ وەک ( سەرەک وەزیران ) دەسەڵاتی یاسادانان مافی ئەوەی هەیە لای بدا لە ڕێگای متمانە لێیوەرگرتنەوە، شایانی باسە لێکدانی دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی جێبەجێ کردن پێکەوە لە نێو پەرلەمان یارمەتی ڕەخسانی هەڵ دەکا بۆ هەر حزبێک دەنگ بدا لە نێو پەرلەمان لەسەر بنەمای حزبی .

• دیموکراتی ئیستبدادی :

لە دیموکراتی سەرکوتکەردا نوخبە دیاری دەکرێ بۆ نوێنەرایەتی بەرژەوەندی کۆمەڵگا وەک بەشێک لە پروسەی هەڵبژاردن، دوای دەستنیشانکردنی کاندید لەلایەن کەسانی سەر بەدەوڵەتەوە دەنگیان لەسەر ئەدرێ، تەنیا رۆڵیان ئەمەیە، بۆیان نیە لە نێو کاندیدەکان بن و کێ بەرکێ لەسەر هەڵبژاردن بکەن.

• دیموکراتی بەشداری پێکردن ( التشارکیة ) :

دیموکراتی بەشداری پێکردن توانای زۆر لە پێش هاووڵاتیان دەرەخسێنێ بۆ ئەوەی بەشداری بەربڵاو بکەن لە سیاسەت دا و بڕیاری سیاسی وەرگرن، ئەم شێوازە جیاوازە لە دیموکراتی ڕاستەوخۆ، لە دیموکراتی ڕاستەوخۆ هاووڵاتیان دەتوانن ڕاستەوخۆ بڕیاری سیاسی وەرگرن وەک بەرپرسیار بەرانبەر بەو بریارانە، بەڵام لە دیموکراتی بەشداری پێکردن هەڵ بۆ هاووڵاتیان دەڕەخسێ کە کاریگەریان هەبێ لەسەر بڕیارە سیاسیەکان و بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ ئەو بڕیارانە وەرناگرن .

• دیموکراتی کۆمەڵایەتی :

دیموکراسیەتی کۆمەڵایەتی Social Democracy لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم سەری هەڵدا بە ئامانجی ڕیفورمی سیستەمی سەرمایەداری و رێکخستنی دەوڵەت لە رێگای ڕەخساندنی خزمەتگوزاری و چاودێری ( الرعایة ) وەک خزمەتگوزاری تەندروستی و ڕەخساندنی هەڵی فێربوون بۆ تێکرای هاووڵاتیان.

• دیموکراتی نوێنەرایەتی : ئەم زاراوەیە لە لایەن زانای سیاسی ئەرجەنتینی غویلرمو ئودونیل هاتە کایەوە، لە گوتارێک دا باسی کرد کە لە ساڵی ١٩٩٩ بڵاوی کردەوە، لە دیموکراتی نوێنەرایەتی دا هەر کەس بۆی هەیە بگاتە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی و تیایدا بباتەوە، مافی ئەوەی هەیە پراکتیزەی سیاسەت بکا بەپێی بڕواکانی خۆی کە بەگونجاوی دەزانێت بەبێ بوونی کوت و بەند لەسەر دەسەڵاتەکەی .
• دیموکراتی دەستاو دەست:

لە دیموکراتی دەستاودەست Deliberative Democracy  بایەخ دەدرێ بە بەشداربوونی تێکرای ئەندامانی کۆمەڵگا چ وەک هاووڵاتیان یان نیشتەجی بووان لە دروست کردنی بڕیاری سیاسی و بەشداری لە کاروباری حوکم، پێ وایە ئەو بڕیارانە دەبێ بڕیاری لەسەر بدرێ دوای گفتۆگۆی لۆژیکی و پاک لە لایەن تێکڕای هاووڵاتیانەوە، هانیان ئەدا بۆ گفتۆگۆ کردن لەسەر ئەزموون کردنی بەشێوەیەکی ڕەخنەگر، هەروا بایەخ بە پروسەی گەیاندنی زانیاری بۆ تێکرای هاووڵاتیان ئەدا بۆ ئەوەی لەبەر دەستیان بێ و دەکرێ گفتۆگۆی لەسەر بکەن، دیموکراتی دەستاودەست کاریگەریی هەیە بە گەیشتن بە بیروڕای ئامانجدارو وەڵام و ئەنجامی چاوەڕوان نەکراو لە لایەن هاووڵاتیانەوە، هەوڵ ئەدا پرسیاریان ئاراستە بکا و هانیان بدا بۆ بیرکردنەوە لە پێناو بەدەست هینانی ئەنجامی بایەخدار .

• دیموکراتی ژمارەیی :

ئەم شێوازە بایەخ بە جیهانی ژمارەیی ئەدا، سود لە ئامرازەکانی ژمارەیی جیاواز دەبینێ کاتێ کە پەیڕەوی شێوازی دیموکراسی جۆراوجۆر ئەکا، چ ئەوەی پەیوەستە بە ئەنتەرنێتەوە یان پێوەی پەیوەست نییە .

• دیموکراتی دەستوری : ئەم سیستەمە لە حوکم ڕاوەستاوە لەسەر دەسەڵاتی میللی ( السلطات الشعبیة ) دەستور بەرپرسیارە لەوەی کە پەیوەندی بە حکومەت و سیاسەتەوە هەیە وەک دەسەڵاتی دەستوری .
• دیموکراتی نا دەستوری :

دیموکراتی نا دەستوری ئەوە بۆ حکومەت دەرەخسێنێ کە بێ سانسۆر بڕیار وەرگرێ ئەمەش دەبێتە هۆی پێشیلکردنی هەندێ لە مافی تاکەکان بەبێ ئەوەی تووشی لێپرسینەوەو سزا بێ، لەبەر ئەوە ئەم شێوازە ملکەچی هیچ یاسایەکی دەستوری نییە کە کۆنترۆڵی بکا .

• دیموکراتی فیدراڵی : دەسەڵات بەشێوەیەکی دەستوری دابەش دەکرێ لەنێوان ( هەرێم و ولایەتەکان ) وەک یەکەی سیاسی ودەسەڵاتی حوکمی ناوەندی، ڕێگایان پێ دراوە هەر یەکێکیان کۆمەڵی یاساو بڕیار بەسەر هاووڵاتیانەوە بسەپێنێ بێ رێگا دان بە حکومەتی نیشتمانی کە دەستێووەردان بکا بە بێ ڕەزامەندیان .

 

• دیموکراتی تاقانە ( الوحدویة ) :

دەسەڵاتی دەستوری لەلایەن یەک حکومەتی ناوەندییەوە بەڕێوە دەچێت لەکاتێکدا حکومەتی ناوەندی کۆمەڵی کەرتی بەڕێوبەرایەتی دەگرێتەوە کە پراکتیزەی ئەو بڕیارو دەسەڵاتە دەکەن کە لەلایەن حکومەتی ناوەندییەوە دەرچووە.

 

• دیموکراتی لیبرالی : دیموکراتی لیبرالی پشت بە ئایدولوژیەتی لیبرالی کلاسیکی دەبەستێ، کە داوای ئازادی لەسەر دوو ئاستی ئابوری ومەدەنی دەکات لە نێو پرنسیپەکانی سەروەری یاسا، لەسایەی ئەم دیموکراتییەدا کەسەکان چەندین مافیان هەیە وەک مافی بەشداربوون لە چالاکی سیاسی و دەنگدان ومافی موڵکداری، دیموکراتی لیبرالی شێوازەکانی زۆرن وەک سیستەمی پەرلەمانی و پادشایەتی دەستوری یان کۆماری و سیستەمی سەرۆکایەتی.

 

• دیموکراسیەتی هەمەلایەنە ( الشمولي ) : لەلایەن مێژوونووس جاکوب تلمون دیموکراتی هەمەلایەنە پێشخرا کە بڕوای وایە دیموکراتی هەمەلایەنە ڕێگا بە حکومەت ئەدا دەسەڵاتی بسەپێنێ بەسەر هەموو ئەو بابەتانەی پەیوەستە بە هاووڵاتیانەوە بەبێ بەشدار بوونیان یان وەدەست هێنانی لایەنگریان، هەر هەوڵدانێک بۆ پرۆتێست رێگری لێ دەکرێ بە بیانووی پاراستنی بەرژەوەندی گشتی لە لایەن حکومەتەوە.

 

-لایەنە ئەرێنییەکانی دیموکراسی : ئەو کۆمەڵگایانەی سیستەمی حوکمی دیموکراسی پەیڕەو ئەکەن چەند تایبەتمەندیکیان هەیە گرنگترینیان :

 

• ئامادەکردنی هاووڵاتیانی چاک : دیموکراتی سیستەمێکی سیاسی نموونەیییە ئامانجی ئامادەکردنی هاووڵاتی چاکە لە رێگای ڕەخسانی ژینگەیەکی نموونەیی کە یارمەتیدەرە بۆ وەرگرتنی سیفاتی چاکە و گەشەپێدانی کەسایەتی پۆزەتیڤ هەروا سیستەمی دیموکراسی بواری بەرفراوان دەرەخسێنێ بۆ کەسەکان بەمەبەستی زانینی ماف و ئەرکیان بە تەواوەتی .

 

• پاراستنی بەرژەوەندی هاووڵاتیان : ئەمەش لە رێگای دانی مافی دەنگدان بۆ ئەوانەی کە نوێنەرایەتیان ئەکەن لە حکومەت و کێشە جۆربەجۆرەکاندا چ وەک سیاسی یان ئابوری یان کۆمەڵایەتی هەروا پاراستنیان لە جێبەجێ کردنی ئەو بڕیارانەی کە ناڕازین لەسەری .

 

• بەدیهێنانی یەکسانی : دەوڵەتی دیموکراسی لەگەڵ تێکرای هاووڵاتیان بەشێوەیەکی یەکسان مامەڵە دەکا، مافی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی دەستەبەر ئەکا بەرانبەر یاسا، دادپەروەری و یەکسانی بەدی ئەهێنێ، هەڵاواردن و جیاوازی لە نێوان کەسەکان قەدەغە دەکا بە هۆی جیاوازی ئاین یان چین یان رەگەزو هتد .

 

• قەدەغەکردنی قورخکردنی دەسەڵات : حکومەت پراکتیزەی دەسەڵات دەکا لە ماوەیەکی دیاریکراو دا، بەشێوەیەک کە دووپاتی ئەوە بکرێ، سیاسەتی حکومەت لە قازانجی گەل بەرێوە دەڕوا .

 

• سەقامگیری حکومەت و پەیگیری بە بەرپرسیاریەتییەوە :

 

حکومەت لە سایەی دیموکراتی لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە هەڵدەبژێردرێ ئەمەش وا دەکا کە حکومەتی هەڵبژیردراو زیاتر بەرپرسیار بێ، بەشێوەیەک کە کەسەکان ئەرکەکانیان بەجێ بێنن بە تەواوەتی، وێڕای گفتۆگۆ لەسەر کێشەکان و گرفتی جۆراوجۆرو دیراسەکردنیان، هاووڵاتی بەشدارە لە وەرگرتنی بڕیاری گونجاو، بەم شێوەیە حکومەتێکی کاریگەرو جێگیرو سەقامگیر بەدی دێنێ .

 

• پتەوکردنی گۆڕان :حکومەتی دیموکراسی یارمەتی هاووڵاتیان ئەدا کە بگەنە قۆناغی ڕەزامەندی لە ڕێگای بەشداربوونیان لە دیاریکردنی حکومەت و توانای گۆڕینی.

 

• گەشە پێدانی هۆشیاری سیاسی گەل : لە کاتێ هەڵبژاردن دا کاندید و حزبە سیاسیەکان پرۆگرام و سیاسەت پێشنیاردەکەن و بڵاوی دەکەنەوە لە ڕێگای ئامرازی پەیوەندی جۆراوجۆرەوە، لە پێناو بەدەستهێنانی ڕەزامەندی هاووڵاتیان ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی هۆشیاری سیاسی لای هاووڵاتیان .

 

-لایەنە نەرێنیەکانی دیموکراسیەت : وێڕای تایبەتمەندی سیستەمی دیموکراسی بەڵام لەکاتی پەیڕەوی کردن دا هەندێ لایەنی خراپی هەیە کە ئەمانەن :

 

• لەسیستەمی دیموکراسی دا، دەرکردنی بڕیارو جێبەجێ کردنی و داڕشتنی یاسا پێویستی بە کاتێکی زۆرە بەراورد لەگەڵ ئەو ڕژێمانەی بڕیار دەرئەکەن وجێبەجێیی ئەکەن بە بێ دەنگدان .
• پارەیەکی زۆر بەفێڕو ئەدرێ لە پێناو پاڵپشتی هەڵمەتی هەڵبژاردن، ئەم کارە خراپتر ئەبێ کاتێ کەسانی نابەرپرسیار لە ناوەندی دەسەڵات دان و بەشداری ئەکەن لە زیانی ماڵی بەبێ ئەوەی بایەخ بە بەرژەوەندی نیشتمانی بدەن .
• لەوانەیە ڕەفتاری نائەخلاقی بکرێ لەلایەن کاندیدەکانەوە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و بەدیهێنانی بەرژەوەندی تایبەتی بەبێ بایەخ دا بە بەرژەوەندی هاووڵاتیان.
• سیستەمی دیموکراسی جەخت ئەکا لەسەر ڕەخسانی ژمارەیەک خزمەتگوزاری، هەندێ جار بێ ڕەچاوکردنی خزمەتگوزارییە باشەکان، ئەمە وێڕای ڕەخساندنی خزمەتگوزاری بەشێوەیەکی نا یەکسان لە نێوان هەژاران ودەوڵەمەندان دا .
• لەوانەیە کەسانێکی نالێپرسراو هەڵبژیردرێن توانایان نەبێ حکومەت بەڕێوەبەرن لەسایەی بارودۆخی سیاسی، کۆمەڵایەتی لە وڵاتەکانیان، ئەمەش دەبێتە هۆی وەرگرتنی بریاری ناساغڵەم و ناکۆک لەگەڵ بەرژەوەندی نیشتمانی دا .
• لەوانەیە پراکتیزە کاری بەدڕەوشتی بکرێ لەلایەن کاندیدەکانەوە بەمەبەستی بەدەسهێنانی ڕێژەیەکی زۆر لە دەنگەکان وەک خراپ بە کارهێنانی پارە بۆ وەدەستهینانی دەنگێکی زۆر یان بەکارهێنانی هێز بۆ دانانی کاریگەر لەسەر گەل یان شێواندنی وێنەی یەکی لە کاندیدەکان و حزبەکانی کێبەرکێ .

 

-ئامانجەکانی دیموکراسی :

ئامانجەکانی دیموکراسی لەمەی خوارەوە بەرجەستە ئەبێ

• بەدیهێنانی یەکسانی لە نێوان هاووڵاتیان کاتێ بەرژەوەندیان بەدی دێت، هەروا بە هەند وەرگرتنی ڕایان بە بێ جیاوازی .
• پاراستنی ئازادییە گشتییەکان بە هەموو جۆرەکان و مافەکانی مرۆڤ.
• پەیڕەوکردنی ڕژیمی دیموکراسی هاوکارە لە دوورخستنەوەی ڕژیمی حوکمی دیکتاتۆری و سەرکوتکەر لە کۆمەڵگا دا .
• حوکمی گەلە بۆ خۆی، دیموکراسی، توانا دەرەخسێنێ بۆ گەل کە حکومەت دەستنیشان بکا، دواتر ڕادەی ڕەزامەندیی لەسەر حکومەت پەیوەستە بە هەڵبژاردن لەلایەن ئەوانەوە ، لەبەر ئەوەی خۆی خاوەنی بڕیارە لەم هەڵبژاردەیەی دا .

 

-جیاوازی نێوان کۆمۆنیزم  و سەرمایەداری و دیموکراسی :

جیاوازی هەیە لە نێوان کۆمۆنێزم و سەرمایەداری و دیموکراسی دا، هەر یەکی لەو چەمکانە ئاماژەیە بۆ ڕژیمێکی جیاواز لەوانی دی، سەرمایەداری، سیستەمێکی ئابورییە، تیایدا موڵکیەتی ئامرازەکانی بەرهەمهێنانی جۆراوجۆرو تایبەت بە کۆمەڵگە سەر بە کەسان و رێکخراوی تایبەتە، حکومەت مافی موڵکداریی نییە، حکومەت بۆی نییە نرخی بەرهەم و شێوەی دابەشکردن دیاری بکا بەڵکو لە رێگای کێبەرکێ بازاڕی ئازادەوە بەرێوە دەچێ، ئەمەش ناکۆکە لەگەڵ پرنسیپی سیستەمی ئابوری کۆمۆنیزم وەک سیستەمی سیاسی و ئابووری لەهەمان کاتدا بەڵام دیموکراسی سیستەمێکی ئابوری نییە وەک سەرمایەداری و کۆمۆنیزم بەڵکو سیستەمێکی حکومییە، تیایدا دەسەڵات بەدەست گەلەوەیە، گەل پراکتیزەی دەسەڵات دەکا لە ڕێگای دیاریکردنی نوێنەرەکانیەوە، دوای هەڵبژاردنێکی ئازاد بەشێوەیەکی خولی.

 

• ڕۆژی نیودەوڵەتی دیموکراسی :

ڕۆژی پازدەی مانگی ئەیلول لە هەموو ساڵێک دیاری کراوە بە ڕۆژی نیودەوڵەتی دیموکراسی، تیایدا هەڵسەنگاندن بۆ دۆخی دیموکراسی لە سەراپای جیهان دەکرێت لە پێناوی گەیشتن بە ئاستی نموونەیی و شێوازی واقیعی دیموکراتی، گرنگە دیموکراتی وەک پروسەیەکی هەمەلایەنە تەماشا بکرێ، تەنیا ئامانجێک نییە بەدی بێت، بۆیە دەبێ هەوڵ و تەقەلای هەر یەک لەمانە ، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ئەنجومەنی بەڕێوەبەرایەتی نیشتمان هەروا کەسان و کۆمەڵگە یەکبخرێ.

 

سەرچاوە

https://mawdoo3.com/%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%8A%D9%85%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B7%D9%8A%D8%A9_%D9%88%D9%85%D8%B9%D9%86%D8%A7%D9%87%D8%A7?fbclid=IwAR1Krjf75Edt-3-IRobXOE6jyjXQxe3InnEi__E3hMoRDYaCGrEpUBxFs74