خامۆش عومەر: بڕیاری دادگای ئیتحادی باڵا، بەشێوەیەكی تەندروست مامەڵەی لەگەڵ ئەو دۆسیە نەكردووە… دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز دكتۆر خامۆش عومەر مامۆستای زانكۆ و پسپۆر لە یاسای دەستوور،  دەربارەی بڕیاری دادگای ئیتحادی فیدراڵی عێراق سەبارەت بە نایاسایی لەقەڵەم دانی گرێبەستییە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان.

خامۆش عومەر: بڕیاری دادگای ئیتحادی باڵا، بەشێوەیەكی تەندروست مامەڵەی لەگەڵ ئەو دۆسیە نەكردووە…

دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز دكتۆر خامۆش عومەر مامۆستای زانكۆ و پسپۆر لە یاسای دەستوور،  دەربارەی بڕیاری دادگای ئیتحادی فیدراڵی عێراق سەبارەت بە نایاسایی لەقەڵەم دانی گرێبەستییە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان.

.بۆپێشەوە: چۆن دەڕاوننە ئەو بڕیارەی دادگای ئیتحادی، سەبارەت بەوەی كە رایگەیاند فرۆشتنی نەوت و غازی هەرێم نایاساییە؟

خامۆش عومەر: بڕیاری دادگای ئیتحادی باڵا، بەشێوەیەكی تەندروست مامەڵەی لەگەڵ ئەو دۆسیە نەكردووە، بە گەڕانەوە بۆ دەقەكانی دەستوری عێراقی، ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە، كە مەسەلەی نەوت و غاز لە تایبەتكارییە حەسریەكانی دەسەڵاتی ئیتحادی نییە، كە لە ماددە (١١٠) ئاماژەی بۆ كراوە، بەڵكو ماددە (١١٢) باس لەو مەسەلەیە دەكات، بەشێوەیەك لە دەسەڵاتە هاوبەشەكانی دەسەڵاتی ئیتحادی و هەرێمەكانە، بەڵام ناوەڕۆكی بڕیارەكە شتێكی ترمان پێدەڵێت، ئەویش ئەوەیە كە بابەتی نەوت و غازی بەشێوەیەكی ڕەها كردۆتە بابەتێكی حەسری ئیتحادی، هەرێمەكانی لە ڕێكخستنی ئەو بابەتە دوورخستۆتەوە، ئەوەش شیكردنەوەیەكی دروستی دەقەكانی دەستوری عێراق، و نیەتی یاسادانەری دەستوری عێراقی نییە.

بۆپێشەوە: ئەم بڕیارە لە ئێستادا ریشەی لەچییدایە؟ دەوترێت ئەم بڕیارە لەسەر شكایەتێكی ١٠ ساڵ پێش ئێستا و شكایەتێكی حكومەتی ئەمەریكایە، لەو بارەیەوە دەڵێن چی؟

خامۆش عومەر: لەڕاستیدا، ڕیشەی ئەو كێشەیە بۆ دەمێك بەر لە ئێستادا دەگەڕێتەوە، دوای دەرچوونی دەستوری عێراقی لە ساڵی ٢٠٠٥، پێویست بوو یاسایەكی تایبەت بە نەوت و غاز لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەربچێت، چونكە ئەو یاسایەی ئێستا كاری پێدەكرێت یاسایەكی كۆنە، بەناوی یاسای ڕێكخستنی وەزارەتی نەوت ژمارە (١٠١)ی ساڵی ١٩٧٦، لەژێر ڕۆشنایی دەستوری عێراقی هەڵوەشاوەی ساڵی ١٩٧٠ دەرچووە، بەگوێرەی ئەو دەستورەش سیستەمی پەیڕەوكراوی ئەوكات سیستەمێكی نامەركەزی ئیداری بووە، كە زیاتر لە سیستەمی مەركەزی دەچوو، دانی بە سیستەمی فیدرالی نەناوە، دوای دانانی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥، تەبەنی سیستەمی فیدرالی كرا، كە ئەوەش پێویستی دەكرد، یاسایەكی نوێ بۆ نەوت و غاز دابنرێت، كە لەگەڵ پێداویستیەكانی قۆناغەكەو، جۆری سیستەمە سیاسیە نوێیەكە بگونجێت، سەرەڕای ئامادەكردنی پڕۆژەیەكیش لەو بارەیەوە، بەڵام ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، تاوەكو ئێستا سەركەوتوو نەبووە لە دانانی ئەو یاسایە، دواتر پەرلەمانی كوردستان یاسای تایبەتی بە نەوت و غاز لە ساڵی ٢٠٠٧ ی دەركرد، دەستكرا بە ئەنجامدانی گرێبەستە نەوتیەكان، لەو كاتەوە لە ڕووی سیاسی، بەردەوام گرفت هەبووە لە نێوان هەردوو لا لەبارەی ئیدارەدانی ئەو مەلەفە، تا لە ساڵی ٢٠١٢، بەشێوەیەكی فەرمی ئەو ململانێیە گواسترایەوە بۆ نێو گۆڕەپانی دادگای ئیتحادی باڵا، كاتێك داوایەك بە ژمارە (٥٩/ اتحادیە/ ٢٠١٢) بەرزكرایەوە، بەڵام دادگا بەردەوام ئەو كەیسەی دوادەخست، ئەوەش وەك ئەوەی دەرفەتێك بدات بە لایەنە ناكۆكەكان تا ڕێك بكەون، بەڵام دەسەڵاتدارانی هەرێم تا ڕاددەیەكی زۆر خەمساردبوون لەو بابەتە، تا بگەنە ڕێكەوتنێكی سیاسی، بەتایبەتیش بەر لەهەمواركردنەوەی یاسای دادگاكەو، خانەنشینبوونی دادوەرەكان، بەڵام دوای هەمواركردنی یاساكەو، دامەزراندنی دادوەرانی نوێی دادگاكە، ئەو گۆڕانكارییە سیاسیانەی ئێستا لە ئارادانە، ئەو كەیسە نوێكرایەوەو، تا دواجار دادگا بڕیاری خۆی لەوبارەوە دا.

بۆپێشەوە: چۆن دەڕواننە کاردانەوەی بەرپرسانی هەرێم بەتایبەت پارتی، سەبارەت بە بڕیاری دادگای ئیتیحادی؟

خامۆش عومەر: ئەگەر ئێمە بڕوانینە كاردانەوەكان، دەبینین زیاتر لە پەرچە كردار دەچن، بەتایبەتیش ئەو بەیاننامانەی كە لەلایەن دام و دەزگا ڕەسمی و ناڕەسمیەكان دەرچوونە، جگە لە بەیاننامەی پەرلەمانی كوردستان نەبێت، كە بە لۆژیكی دەقە دەستوری و یاساییەكان لێكدانەوەی بۆ ناوەڕۆكی بڕیارەكەی دادگا كردووە.

بەگوێرەی دەقەكانی دەستور بڕیارەكانی دادگا یەكلایكەرەوەیە و دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان پێیەوە پابەند بن، بۆیە لەڕووی تیۆریەوە دەبێت لایەنەكان پابەندبن بە ناوەڕۆكی بڕیارەكە، بەڵام لە ڕووی كردەوەیی چۆن بڕیارەكە جێبەجێدەكرێت، بەدڵنیاییەوە ئەوە بابەتێكی ترە، پێویستی بەلێكتێگەیشتنی نوێ هەیە لە نێوان هەرێم و دەسەڵاتی ئیتحادی.

بۆپێشەوە: پڕۆسەی پێکهێنانی حکومەت تا چەندە پەیوەندی بەو بڕیارەوە هەیە؟

خامۆش عومەر: هیچ گومانی تێدا نییە، دەوڵەتی عێراق خاوەن سەروەریەكی تەواو نییە لەسەر خاكەكەی، وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەوتی دەخالەت لە كاروباری ناوخۆی ئەو وڵاتە دەكەن، ئێستاش كە لایەنەكان سەرقاڵی پێكهێنانی حكومەتن، فشارەكانی دەرەكی زیاتر بوونە، بۆیە هەموو كارتەكان بەكار دەهێنن، تا دواجار ئەو ململانێیە لە بەرژەوەندی خۆیان تەواو بكەن، لە ماوەی ڕابردووش دادگای ئیتحادی باڵا، ڕۆڵی زۆری هەبوو لەو ململانێیانە، بەجۆرێك بەشێك لەلایەنەكان بڕیارەكانی دادگایان وا شیدەكردەوە كە بریتیە لە درێژكردنەوەی ئەو ململانێیەی لە نێوان لایەنە سیاسیەكان، و هاوكێشە ئیقلیمەكان هەیە، بۆیە هێشتا چاوەڕی بڕیاری تریش دەكرێت لەو دادگایە، بەتایبەتیش چەند كەیسێكی تری لەبەر دەستە، كە تاوەكو ئێستا یەكلایان نەكردۆتەوە، چاوەڕێ دەكرێت لە ڕۆژانی داهاتوو بڕیاریان لەبارەیەوە بدات، كە بەشێكیان پەیوەستن بە پڕۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار و دواتر پێكهێنانی حكومەت.

بۆپێشەوە: تا چەندە لاتان وایە دوای ئەو بڕیارەی دادگای ئیتیحادی، هەمان دادگا بڕیاری تر سەبارەت بە خاڵە سنورییەکان، دەسەڵاتی فرۆکەخانەکان، پرسی ئەمنی سنورەکان…تاد، دەرناکات و دەسەڵاتی هەرێم ناخاتە بەردەم دۆسیە و کێشەی تر؟

خامۆش عومەر: بەدڵنیاییەوە، ئەگەری بەرزكردنەوەی داوای تر لەبەرامبەر هەرێمی كوردستان، گریمانەیەكی كراوەیە، تا پێكهێنانی حكومەت، ململانێیەكان بەردەوام دەبن، زەرەرمەندی یەكەمیش لەو نێوەندەدا، هەرێمی كوردستان دەبێت، چونكە لەسەر ئەو بابەتانە لایەنە ناكۆكەكان لەبەرامبەر هەرێمی كوردستان، یەك هەڵوێستیان هەیە، ئەویش بچوككردنەوەی پێگەو قەبارەی هەرێمی كوردستانە، پەرتەوازەیی لایەنە كوردیەكانیش ئەو ڕێگەیەی زیاتر خۆشكردووە، بۆیە لە ئێستا و لە دواڕۆژدا، ئەو بڕیارانە ئاسەواری خراپ بەجێدەهێڵن، كە ڕەنگە ئەوها بە ئاسانی نەتوانرێت جارێكی تر بگەڕێینەوە بۆ دۆخی بەر لەدەرچوونی بڕیارەكان.

بۆپێشەوە: تاچەندە لاتان وایە دەسەڵاتی هەرێم دەتوانێت ئەم گرفتە تێبپەڕێنێت؟

خامۆش عومەر: سەبارەت بەجێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای ئیتحادی باڵا، دەستوری عێراقی و یاسای دادگاكەش، هیچ جۆرە میكانیزمێكیان لەبارەی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگا دیاری نەكردووە، تەنها ئاماژە بەوە كراوە كە دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان بە بڕیارەكانی دادگاوە پابەند بن،

بۆپێشەوە: ئەی ئەگەر جێبەجێ نەكرا؟

خامۆش عومەر: دادگای ئیتحادی باڵا لەیەكێك لە بڕیارەكانی ئاماژەی بە حاڵەتی جێبەجێنەكردنی بڕیارەكانی كردووە، تیایدا هاتووە، كە جێبەجێنەكردنی بڕیارەكانی واتە پێشێلكردنی حوكمەكانی دادگای ئیتحادی باڵا، بۆیە لە ئێستادا جێبەجێكردنی بڕیارەكە پێویستی بە لێك تێگەیشتنە، چونكە لایەنەكانی پەیوەندار بە جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی بڕیارەكە چەند لایەكن، وەك حكومەتی هەرێم، دەسەڵاتی ئیتحادی، وەزارەتی نەوت، دیوانی چاودێری داریی….هەموو ئەوانەش پێویستیان بە هەماهەنگی نێوانیان هەیە بۆ جێبەجێكردنی بڕیارەكە.

بۆپێشەوە: لە حاڵەتی ملنەدانی دەسەڵاتی هەرێم بە بڕیاری دادگای ئیتحادی، دەسەڵاتی ناوەندی دەتوانێت چی بکات؟

خامۆش عومەر: ئەو بڕیارە تا ئێستا كاریگەریەكەی بەدیار نەكەوتووە، لەسەر ئەو هاوپەیمانییانەی كە بەستراوە، هۆكارەكەشی لەلایەك بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە هێزە كوردیەكانیش بوونەتە بەشێك لە ململانێیەكان، بەسەر هەردوو بەرەی ململانێیەكە دابەش بوونە، ئەوە لە كاتێكدایە لایەنەكانی ئەو هاوپەیمانییانە، سەرەڕای جیاوازی بۆچوونیان، پپێشوازیان لە بڕیارەكە كردووە، جگە لە هێزە كوردیەكان نەبێت، كە ناڕەزایەتیان دەربڕیووە، بەڵام بێئەوەی لە هاوپەیمانیەكان بێنە دەرەوە، لەلایەكی تریش هێشتا ڕەنگە زوو بێت بۆ هەڵسەنگاندنی بڕیارەكە، چونكە هەروەك ئاماژەمان پێدا، هێشتا كێشەی تر ماوە كە یەكلایی نەكراوەتەوە، بەدڵنیاییەوە، ئەگەر دادگا بەو ئاڕاستەیە بەردەوام بێت، ئەوا هیچ دوور نییە كایگەری خۆی لەسەر هاوپەیمانیەكان جێنەهێلێت.