خەلیل غەزەلی: كاتێك كە دەبینرێت بوار بۆ ڕاپەڕین و شۆڕش ئامادەیە، ئێمە دەبێ لەبیری چەكی سەركەوتندا بین. ئەو چەكەش تەنیا “ڕێكخستن” و “یەكێتی”یە. دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز خەلیل غەزەڵی ڕۆژنامەوانی سەربەخۆ و سەرپەرشتیاری پێشووی ماڵپەڕی هەڵوێست سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەت لە عێراق…
خەلیل غەزەلی: كاتێك كە دەبینرێت بوار بۆ ڕاپەڕین و شۆڕش ئامادەیە، ئێمە دەبێ لەبیری چەكی سەركەوتندا بین. ئەو چەكەش تەنیا “ڕێكخستن” و “یەكێتی”یە.
دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز خەلیل غەزەڵی ڕۆژنامەوانی سەربەخۆ و سەرپەرشتیاری پێشووی ماڵپەڕی هەڵوێست سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەت لە عێراق…
بۆپێشەوە: جموجۆڵەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق، بەردەوامە… تا چەندە لاتان وایە ئەم حكومەتە دەتوانێت سەربەخۆ بێت و دوور لەدەستێورەردانی دەرەكی پێكبێت؟
خەلیل غەزەڵی: سەرەتا سوپاسی بانگهێشتەكەتان دەكەم.
یەكەم وشەگەلێك كەلە پرسیارەكەتاندا زەق و دیارن، وشەگەلی “سەربەخۆ بوون” و هەروەها “دەستێوەردان”ە. دوو وشە،كە ئیمڕۆكە بەداخەوە یەكەمیان (سەربەخۆ بوون) لە گۆڕەپانی سیاسەتی عێراق (بە باشووری كوردستانیشەوە) دەستناكەوێ، و دوەمیان (دەستێوەردان) هێندە زۆرە كە ژیانی ئاسایی ئەم وڵاتەی تێكداوە.
با لە پێكهاتنی حكوومەتی نوێوە دەسپێبكەم. وەك هەموومان دەزانین هەڵبژاردنی پارلەمانی عێراق ئەوە پێنج مانگی تێپەڕاند (٨ی ئوكتۆبری ٢٠٢١ بەڕێوە چوو). ئەوەش دەزانین كە هەڵبژاردنێكی پێشوەخت بوو. هۆی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پێشوەختیش ئەوە بوو كە لە لایەك گۆڕەپانی سیاسەت لە عێراق زۆر ئاڵۆز و ناجێگیر بوو . لە لایەكی دیكەوە ئیعتراز و خۆپیشاندانی ناڕەزایەتی زۆر و بەردەوام لە عێراق، بەتایبەت لە باشووری عێراق و بەغدا بەرێوەچوو. ئەوانە سەرەنجام كاربەدەستانی ناچار كرد كە رێگەچارە لە بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پێشوەخت دا ببیننەوە. بەڵام وەك دەبینین ئەو هەڵبژاردنەش، نەك هەر چارەسەر نەبوو، بەڵكە گڕێ پووچكەی گۆڕەپانی سیاسەتی عێراقی هێندەی دیكە ئاڵۆز كرد. بەو شێوەیە كە جودایی و تەنانەت لەبەریەك وەستانی زیاتری خستۆتە نێوان كوتڵە جیاوازەكانەوە (بێجگە لە سونە) ، بەشێوەیەك كە بواری لێكتێگەیشتن و سازان و دەسپێكردنی رەوەندی ئاسایی نامومكین كردوە. بەڵام تەنیا دەسكەوتی بۆ خەڵکی ئێراق، ئەو شكستە بوو كە لایەنگرانی ئێڕان تووشی هاتن، كە ناوی “فەتح”یان لە خۆ ناوە . ئەوە بوو كە دۆڕانیان قەبووڵ نەبوو، هەولێكی زۆریاندا كە ئەنجامی هەڵبژاردن هەڵووەشێننەوە، بەڵام هەموو هەوڵەكانیان تا ئێستە بێ ئەنجام ماوەتەوە، ئەگەرچی كاری تێكدەرانە و ئاژاوەیان هەر بەردەوامە.
وەك باسم كرد ئەوە پێنج مانگ زیاترە هەڵبژاردن كراوە و هێشتا نە سەرۆك وەزیر و كابینەی نوێ پێكهاتوە و تەنانەت لەسەر دانانی سەركۆماریش (كە پۆستێكی ڕواڵەتییە) هیچ پێكهاتنێك رووێنەداوە، بەشێوەیەك كە بڕیار بوو دووشەمە (٧ی مانگی ٢) پارلەمان سەركۆمار دەسنیشان بكات، كە بەهۆی بەشداری نەكردنی زۆرێك لە فراكسیونەكان، كۆبوونەوە سەری نەگرت و ئەوەیش بۆ ماوەیەكی نادیار پەك خرا. ئەو گرفت و تەنگەژانەی كە باسم كرد، رەنگە هەڵە نەبم گەر بڵێم، یەكێك لەگرنگترین هۆكارەكانیان دەستێوەردانی دەرەكییە.
ڕاستی ئەوەیە هەر لە ساڵی ٢٠٠٣ كە سەدام و دەسەڵاتی حیزبی بەعس رووخا، لە عێراق چەشنێك پشێوی پێكهاتوە كە بوەتە هۆی تێكچوونی ئەو “یەكێتی نەتەوەیی” یە، كە حكوومەتەكانی پێشوو ئیدیعایان دەكرد و لە راستیدا بە سەركوت و زەبر و زەنگ پێكیان هێنابوو. واتا ئێستا عیراق لە ڕاستیدا و بەكردەوە بوەتە چەند پارچەوە. كە لە چەند و چەندەها کوتلە و میلیشیا و حیزب و تاقم پێكهاتوە كە بە زۆری هەر كامە رێسمەی بەدەستی وڵاتێكی دەرەكیە. كە ئەمەش بوەتە هۆی ئەوە، ئەو وڵاتانە بتوانن لە رێگەی ئەم حیزب و تاقمانەوە، ئەجندای خۆیان لە عێراق ببەنە پێش.
عیڕاقی ئێمڕۆ لە كردەوەدا لە سێ ناوچەی لێك بێگانەی (شیعە، سونی و كورد) پێكهاتوە كە هەركام لەم قەوارانە لەنێو خۆیاندا دابەش بوون بە سەر رەوت و کوتلە و حیزبی جیاوازەوە، كە زۆرجار نەك هەر تەبا نین، بەڵكوو دژ بە یەكن.
بۆ ئەوەی باسەكە زۆر نەخایەنێ، بەكورتی دەتوانم بڵێم كە ئیمڕۆ جیا لە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی، ئێران سەرەكیترین وڵاتە كە بەشێوەیەكی هەمەلایەنە لە عیراق حوزووری هەیە و بۆ بردنە پێشی پلانەكانی خۆی بە میلیارد (كاتێك ئەو رادە دەڵێم، ئیغراقم نەكردوە) دولار هەزینە دەكات. بۆنموونە هەر هەزینەی مووچە و چەك و چۆڵی حەشدی شەعبی و چەند جۆری دیكەی میلیشیای چەكدار وەك “عصائب اهل حق”، سەرایای خوراسان و… سەرسووڕ هێنەرە. ئاشكرایە كاتێك وڵاتێك ئەو رادە زۆرە پارە سەرف دەكات؛ بەئاسانیش دەتوانێت لەسەر هەموو شتێكی عیراق (سیاسەت، شەقام، پارلەمان و…) كاریگەریی هەبێ. هەروەك تا ئێستە هەیبووە. دیارە لە دوو سێ ساڵی ڕابردوودا و تا كوشتنی “قاسم سلێمانی” هەندێك هەیمەنەی ئێران لە عێراق دابەزێوە و هێز و كاریگەریی وەك جاران نەماوە، كە چەند خۆپیشاندان دژی ئەو وڵاتە و سووتاندنی ئاڵای ئێران و هەروەها ئاخر نموونەی چآوپێكەوتنی “سمایل قائانی”سەرۆكی سپا (فەیلەق)ی قودسی ئێران لەگەل موقتەدا سەدر بوو، كە هەر پاش دیدارەكە، سەدر بە دەركردنی تویتێك دروشمەكەی خۆی (نە رۆژهەڵات، نە رۆژئاوا، ئێراقی سەربەخۆ)ی دووبارە كردەوە كە بڵێت، ئەو دیدارە ستراتێژیی (سەدری) نەگۆڕێوە. بەڵام سەرەڕای ئەوانەش هێشتا زووە پێمان وابێ هەیمەنەی ئێران بەتەواوەتی شكاوە.
بێجگە لە ئێران وڵاتانی دیكەی وەك سعوودی، وڵاتانی كەنداو، چەند وڵاتی دیكەی عەرەبی و … هەركام بە ڕادەیەك کاریگەرییان لەسەر کوتلەكان لە عێراق هەیە. كە بەشێك شەڕی خۆیان (بەتایبەت ئێران و سعوودی) بە وەكالەت بە داردەستەكانیان لە عێراق سپاردووە. كە ئێمـە رەنگدانەوەكانی لە گۆڕەپانی سیاسەتی عێراق دا دەبینین. ئەمەش بەداخەوە وایكردوە، كە شێرازەی ژیانی ئاسایی لە عێراق تێكچووە و ئەوەی بەدی ناكرێ یەكێتی و تەبایی لە لایەن دەستە و تاقمە جۆربەجۆرەكانەوەیە. كە ئەوەش ئاینندەیەكی تاریك و ناروون لە عێراق دەداتەو دەستەوە. كە گرنگترینیان پەراوێزخستن و بارگرانی‌یە بۆ جەماوەری خەڵك.
بۆپێشەوە: ئایا لەهەلومەرجی ئێستای عێراقدا، پێكهێنانی حكومەتی زوربە لەجێگای حكومەتی تەوافوقی كێشە دروست ناكات؟
خەلیل غەزەڵی: ئەڵبەت ئەو زۆربە كە باسدەكرێ كە چەند کوتلە پێكەوە زۆرینەی رێژەیی بۆ پێكهێنانی حكوومەت پێك بێنن هەر تەوافقی‌یە. وەك لە پرسیاری پێشوو باسم كرد، عێراق بەكردەوە بوەتە سێ بەشەوە و هەر بەشەی ژمارەیەك زۆر حزب و دەستە و تاقم تێیدا سەریان هەڵداوە. ئاشكرایە لە هەلومەرجێكی وەها دا هیچ کوتلە یا حزبێك بەتەنیا ناتوانێت زۆرینەی رەها (موتڵەق)ی دەنگ بەدەست بێنی كە بتوانێ خۆی بەتەنیا حكوومەت پێك بێنی، مەگەر بە ئیئتلاف لەگەڵ یەك یا چەند حیزب و تاقمی دیكە. وەك لە ٢٠٠٥بەداواوە وا بووە. هەوەها تا ئێستە ئەوەی دیتوومانە هەمووی حكوومەتی تەوافقی (بەتایبەت لەژێر كاریگەریی دەستی دەرەكیدا )بووە. بۆ نموونە لە ٢٠١٠ لیستی عێراقیە (ئەیاد عەلاوی) زۆرترین دەنگی هەبوو، بەڵام لە سازانێكی تەوافقیدا، نووری مالكی دەوڵەتی پێك هێنا. یا لە ٢٠١٤ نووری مالكی زۆرترین دەنگی هێنا، بەڵام حەیدەر عیبادی لە تەوافق دا بووە سەرۆكی دەوڵەت. هەروەها لە ٢٠١٨ گەرچی کوتلەی سەدر(سائیروون) زۆرترین دەنگی هەبوو، بەڵام عادل عەبدولمهدی دەوڵەتی پێكهێنا و پاشان كە قەیران قووڵتر بوەوە، مستەفا كازمی هات كە خاوەن کوتلەیەكی ئەوتۆ نەبوو. دەمەوێ بڵێم كە وەزعی عیراقی ئەمڕۆیان والێكردوە كە قەوارە دیموكراتێكەكانیش كە نوێنگەی مودێڕنیتەن (پارلەمان و دەوڵەت و دامەزراوە مودێڕنەكان)، بە شێوەی عەشایری و بە سازان (مەسڵەحەتی ردین سپیەكان) چاویان لێدەكرێ و بەڕێوەیان دەبەن. ئەمەش لە سەرووی هەموانەوە دەستێوەردانی وڵاتانی دەرەكیی پێوە دیارە.
بەكورتی، دەسەڵاتێكی تەوافقی بەو زانیاریەی لەسەر کوتلەكانی پارلەمانی عێراق هەمانە، لە بەرژەوەندیی گەل و بەتایبەت خەڵكی هەژار و فەقیر دا نییە. دەسەڵاتێكی تەوافقی ئەوەی لای گرنگ نییە، بەرژەوەندیی نیشتمانی‌یە. بەڵكوو زۆرتر بەرژەوەندیی خيڵكەكی و پاشان ئەو دەوڵەتەی پشتیوانیی دەكات ، دەپارێزێت.
بۆپێشەوە: جێگەو ڕێگەی حزبە دەسەڵات بەدەستەكانی كوردستان بەتایبەت (پارتی و یەكێتی) لە حكومەتی داهاتووی عێراقدا چۆن دەبینن؟
خەلیل غەزەڵی: وەك باسم كرد لە پاش رووخانی سەدامەوە لە رواڵەت دا، دامودەزگای دیموكراتیی لە عێراق (بە باشووری كوردستانیشەوە) جیاوازن لە پێشوو. ئەڵبەت ئەم شێوە رواڵەتییە هەر لە سەرەتای پێكهێنانی عێراق لە سەر وێرانەی عوسمانی‌یەوە هەبوە. بەڵام ئەمجارە بانگەشەی ئەوە دەكرا كە دیموكراسیەكی ڕاستەقینە بونیاد نراوە.كە لە راستی دا وا نەبوو. ئەگەر ئەوسا دیكتاتۆرێك قەوارە دێموكراتیكەكانی تا ئاستی تەسبیحی دەستی خۆی دادەبەزاند، ئەمجارە باوەڕ و دابە كۆنەكانی وەك دین (ئیسلامی سیاسی چ شیعە، چ سونە) و سونەتگەرایی و عەشیرەتگەریی ئەو ناوەندانەیان لە خشتە بردوە. بۆیە ئێستە لە راستی دا هەبوونی پارتی یا یەكێتی لە دەوڵەت و دەسەڵاتی ناوەندیی بوونی نوێنەرانی ڕاستەقینەی خەڵك بە مەبەستی بەرژەوەندیەكانیان نییە و تەنیا بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی حزبی و سەرۆكەكانیان لەوێن. واتا چەشنێك شەریكایەتیی شیعە و سونە دەكەن بۆ دابەشكردنی سامان و دەسەڵات. بویە شەریكی ئەم وەزعە نالەبارەن كە بەسەر عیراق و كوردستاندا هێناویانە.
با ئیشارە بەوەش بكەم سەرەتای دامەزرانی دەوڵەتی عێراق، پارتی و یەكێتی خاوەن بایەخ و نرخێكی قورس بوون لای دەوڵەتی عێراق و بگرە لای وڵاتانی دیكەش. بەڵام بەرە بەرە ئەو هەیمەنەیان لەدەست دا. بەتایبەت پاش تەسلیم كردنەوەی كەركووك و ناوچەدابڕاوەكان لە لایەن یەكێتی و، هەڵاتنی ىێ بەربەرەكانێێ پارتی. كە بووە هۆی شكانیان. وایلێهاتوە ئیستە خۆشیان (پارتی و یەكێتی) نیگەرانی داهاتووی خۆیان و دەسەڵاتەكەیانن. هەر وەك لە هێڕشی داعشدا ئەوەیان نیشانیان دا.
بۆپێشەوە: دزی و تاڵانی و سەركوت و زەوتكردنی سەرەتاییترین مافە ئازادییەكان، تایبەتمەندی حزبە دەسەڵات بەدەستەكانە لە سەرتاسەری عێراق و كوردستاندا، خەڵكی عێراق و كوردستان چۆن دەتوانن لەدەست ئەم دەسەڵاتە، رزگاریان بێت؟
خەلیل غەزەڵی: ئیمڕۆ بۆ هەموو دەركەوتووە كە دەسەڵاتداران چ لە باشوور و چ لە عێراق بێ‌كەڵك ، سەرەڕۆ ، نەشیاو و گەندەڵن. دامودەزگاكانیان ناكارامەو، دز و نالایەقن. بەداخەوە وەك دەزانین لە گەمەی بەناو دیموكراتیك دا دەسەڵات بەدەستەوە دەگرن. كە ئەمە دەبێ لەسەری ڕاوەستە بكەین. دەبێ لەخۆمان بپرسین چۆناو چۆنە كە خەڵك كەسانێك هەڵدەبژێرن كەپاش هەڵبژاردن دەبنە بەڵای گیانیان و لەلایەك برسی ڕایان دەگرن و لە لایەكی دیكەشەوە گەر ئیعتراز بكەن دەیانگرن و تەنانەت دەیانكوژن!
بۆچوونی من ئەوەیە جیا لە فێڵ و تەڵەكەی هەڵبژاردن و بەربەست دانان بۆ كەسانی شیاو و دڵسۆز، ئاستی ئاشنا بوونی كۆمەڵگە، مەبەستم زۆرینەی كۆمەڵانی خەڵكە (چ عیراق و چ كوردستان) بە مافی خۆیان نزمە و دەسەڵات كە ئەركی بەئاگا كردنەوەی كۆمەڵگەیە، دانستە هەوڵ دەدات بە باوەشێن كردنی ئایین، خورافات و داب و نەریتە كۆن و كۆنەپەرستانەكان پێش بە وەخەبەر هاتنی جەماوە و ناسین مافەكانیان بگرێ. كە بەداخەوە ئیمڕۆكە لە هەموو جیهاندا ئەم وەزعە دەبینین.
بۆ روونكردنەوەی ئەم باسە نموونەیەك دێنمەوە. هەموومان دەزانین كە هەم لە ئاستی عێراق و هەم لە ئاستی كوردستان ناڕەزایەتی لە دەسەڵات هەیە كە لە خۆپیشاندان و ئیعترازەكاندا دەیبینین. وەك باسم كرد ئەو خۆپیشاندانانە لە عێراق یەكێك لە هۆكارەكانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بوو. بەڵام ئەوەشمان دیت پاش هەڵبژاردن، هەر ئەوانەی هاتنەوە كە پێشتر بوون. من چەند هۆكار بۆ ئەمە دەبینم كە بریتین لە : یەكەم، ئاست و رێژەی ئەو خەڵكە نارازییە زۆر كەمە بەنیسبەت كۆمەڵگەوە. تا ئەو جێگایە كە دەنگەكانیان ناتوانێت گۆڕانێكی بنەڕەتی لە هەڵبژاردن دا پێك بێنی. دووەم، چاو و ڕاوی دەسەڵاتداران و خاپاندنی دەنگدەران و بەداخەوە دواكەوتوویی گشتی و نەبوونی ئاگایی بە مافەكانی خۆیان، دەبێتە هۆی دەنگدان بە كەسانێك كە پێشتر دەنگیان پێداون و تاقی كراونەتەوە.
بۆپێشەوە: درەنگ یان زوو خەڵكی عێراق و كوردستان دەست دەبەن بۆ راپەرین و شۆرش، سەركەوتنی راپەرین و شۆرش، لە گرەوی چیدایە؟
خەلیل غەزەڵی: مرۆڤ تا بوە بەگوێرەی دەرەتان و توانای لە خەبات و تێكۆشاندا بوە و هەیە. جا چ بۆ دەست خستنی بژێوی ژیان بێ یا بۆ ئاسوودەیی. یەكێك لە بوارەكانی خەبات تەحەمول نەكردنی دەسەڵاتە سەركوتگەر و تاڵانچیەكانە. كە مێژوی مرۆڤایەتی تەژی لەم خەباتەیە. بەڵام دەبێ ئەوەش بزانین كە هەوڵ و تێكۆشانی ڕۆژانە بۆ چاككردنی باری ژیان لە درێژەدا و بە تەنگەبەر بوونی هەلومەرجی ژیان و ئاستەنگەكانی دەسەڵات ، روو لە تووڕەبوون و سەرەنجام ڕاپەرین و شۆڕش دەكات. ئاشكرایە ئەوكات و زەمەنەی ڕاپەڕین و شۆڕش بەرپا دەبێ (كە جیاوازە لە وردە ئیعتراز) هیچكەس ناتوانێ بەشێوەی دیار پێش بینی بكات. لەبەر ئەوە گەر شۆڕش پێش بینی بكرێ، دەسەڵات دەسبەجێ ئاڵترناتیڤی بۆ دەبینێتەوە و پێشی پێ دەگرێ و سەركوتی دەكات. بەڵام دەكرێ بە چاو لێكردن لە بارودۆخی كۆمەڵگە لەباری تێریی و برسیەتی، هەبوون یا نەبوونی ئازادییەكانی تاك و كۆمەڵ و سیاسەتی ترس و خۆف و كوشت و بڕی دەسەڵات، بەوە بگەین كە ئەو دەسەڵاتە توانای چاكسازی و خەڵكی بوونی نەماوە و تەنیا رێگا رووخاندنیەتی. واتا ئەوە دەسەڵاتە ،كە بە نابەرابەریی و سەركوت و برسی كردنی خەڵك، بوار بۆ ڕاپەڕین و شۆڕش خۆش دەكات.
كاتێك كە دەبینرێت بوار بۆ ڕاپەڕین و شۆڕش ئامادەیە، ئێمە دەبێ لەبیری چەكی سەركەوتندا بین. ئەو چەكەش تەنیا “ڕێكخستن” و “یەكێتی”یە. بۆ ئەو مەبەستەش هەم تاكی تێكۆشەر و زانا پێویستە هەم رێكخراو كە وەك بەندی تەسبیح بتوانێ كۆمەڵانی خەڵك و ناوەندەكانی ئیعتراز، وەك دەنكی تەسبیح لە دەوری بەندی تەسبیح كۆ بكاتەوە. ئەڵبەت لەم سەردەمەدا كە سەردەمی دجیتاڵ و ناوەندە مەدەنیی(NGO)ەكانە، ناوەندە مەدەنیەكان و فەزای مەجازی و ئینتێڕنێت، دەوری زۆر پۆزتیف (ئەرێنی) لە یەگرتوویی و رێكخراوبوون دەبینن و ئێمە دەبێ حەتمەن لە فەزای مەجازی و ئینتێرنێت وەك چەكێكی گرنگ بۆ پێشبردنی خەبات و تێكۆشانمان كەڵك وەرگرین.
بۆپێشەوە: ئەڵتەرناتیفی دەسەڵاتی ئێستا چ سیستەمێكە؟ بە واتایەكی تر دەبێ چ سیستەمێكی سیاسی جێگەی دەسەڵاتی ئێستا بگرێتەوە؟
خەلیل غەزەڵی: وەڵامی ئەم پرسیارە دەگەڕێتەوە بۆ بیروڕای كەسی. واتا هەركەسە چ باوەڕێكی هەبێ، لەسەر ئەو باوەڕەی خۆی باسی ئاڵترناتیڤ و دەسەڵاتی داهاتو دەكات. بەو پێیە كە من وەك تاكێكی چەپ بیر دەكەمەوە، بێگومان تەنیا ئاڵترناتیڤ لە دەسەڵاتی خەڵك را دەبینم كە كۆمەڵانی خەڵك بەشێوەی شوورایی و لە هەڵبژاردنی ئازاد سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دێموكراتیك دامەزرێنن. كە دادپەروەریی، بەرابەریی ژن و پیاو لە هەموو بوارەكاندا، جیایی هەرچەشنە ئایینێك لە دەسەڵات، و بایەخ دان بە ژینگە و ژینگەپارێزی و بەتایبەت نائیدئۆژیك بوونی دەسەڵات بگرێتە خۆی.
من وا دەزانم چەپی سونەتی و تا ڕادەیەكیش چەپی رووناكبیری سكتاریست. (مەبەست ئەوانەن كە لە ئاسمانەوە چاو لە كۆمەڵگە دەكەن خۆیان بە مێحوەری جیهان دەزانن، لە كاتێكدا تەنیا كۆڕێكی چەند كەسی واتا “سێكت”ێك زۆرتر نین) زیانیان بە چەپ گەیاندوە. واتا لە سەرهەڵدانی سۆڤیەتەوە تا ئێستە زیانی گەورەیان بە چەپ و بەتایبەت بیری یەكسانی خوازیی گەیاندوە. سوڤیەت پاش ماوەیەكی كەم لەژێر ناوی “دیكتاتۆریی پڕۆلیتاریا”، دیكتاتوریی حزبی دامەزراند و پاشتر بوە دیكتاتۆریی رێبەری حیزب (ستالین و كەسانی پاش ئەو) ، ئەوەی جینایەت و سەركوت بوو لە ژێرناوی كومونیزم و چەپ ئەنجامیان دا و چەپ وكومۆنیزمیان بێ ئیعتبار كرد. چەپی رووناكبیری سێكتاریست یش، بەشێوەی خۆی زیان بە چەپ و بیری سوسیالیستی دەگەیەنێ، لە كاتێكدا دەبێ قەبووڵ بكەین لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی چەند هۆكارێكەوە كە نموونەیەكی یەكێتی سۆڤیەت بوو، چەپ لە ئاستی جیهانی دا تووشی پاشەكشە هاتوە. بۆیە چەپەكان دەبێ بە وانە وەرگرتن لە ڕابردوو، لەگەڵ ڕاستیەكانی ئیمڕۆ خۆیان و باوەڕیان دەق بدەن و بەگشتی خوێندنەوەیەكی نوێی بۆ چەپ لە سەردەمی دیجیتاڵ‌دا بكرێ و هەوڵ بۆ بووژانەوەی بدرێ، سێكتاریستەكان وا لێكدەدەنەوە كە جیهان ئامادەی شۆڕشی كرێكارییە، ئەویش لە وڵاتانێك كە ئیسلامی سیاسی قوولە دەكات و ئاستی فەرهەنگ و پێشكەوتنی كۆمەڵگاكانیان جێ داخە. لەم سەردەمەدا دەبێ بزانین كە شۆڕشی دیجیتاڵ هەموو بوارێكی ژیانی تووشێ ئاڵوگۆڕ كردوە و ئەمڕۆ تەنانەت چەمكی كرێكاریش دەبێ خوێندنەوەی نوێی بۆ بكرێ. لە وەها هەلومەرجێكدا ئێمە پێش هەموو پێوویستمان بە وریاكردنەوە و رێكخستنە، كە شۆرشی دیجیتاڵ یارمەتیدەرێكی باشە.
بۆپێشەوە: تەبایی و ناتەبایی نێوان پارتی و یەكێتی چ رۆڵێك لە پێگەی ناسیونالیزمی كورد لە حكومەتی داهاتووی عێراقدا دەگێڕێت؟
خەلیل غەزەڵی: لە پرسیارەكانی پێشوو ئاماژەم بەوە كرد كە یەكێتی و پارتی ئەو سەنگەیان نەماوە كە سەرەتاكان هەیانبوو. جیا لەوەش هەر ئێستە شەڕێكی قووڵ لە نێوان ئەم دوو حزبەدایە و ئەگەر ئێران و توركیە نەبوایەن كە بۆ راگرتنی پارسەنگ و تاڵانی باشووڕ و بازاری میلیاردی، پێویستیان بەم دوو حزبەیە،لە مێژ بوو دیسان ئێمە شاهیدی یەكتر قەسابی كردنی جەلالی و مەلایی بووین. ئەڵبەت ئێستە یەكیتی زۆر… لە پارتی لاوازترە. دیارە لە پاش مردنی جەلال تاڵەبانییەوە، رەوەندی لاوازیی یەكێتی، كە پێش مەرگی تاڵەبانی دەستیپێكردبوو، رووی لە زیاد بوون كرد. دیارە جەلال تاڵەبانی گرنگترین هۆكار بوو كە پارتی بەهێز بێت. پاش ڕاپەڕین و گەڕانەوەی ئەم دوو پارتە لە ئاوارەیی لە ئێران، یەكێتی وەك رێكخراوێك بە پێگەی وردەبورژوازیی شاری لە سەركردایەتی و تا ڕادەیەك قەوارەدا دەركەوت، لە بەرابەردا پارتی هەر… تەنراوە كۆنەكەی خۆی(عەشیرەیی) پاراستبوو. زۆری نەخایاند شەڕی جەلالی و مەلایی هەڵگیرسایەوە و پرۆسەی وەرگرتنی جاشەكان وەك پێشبڕكیەكی گرنگ كەوتە نێوانیانەوە، كە چەند ساڵی خایاند و بە هەزاران یان لەیەك كوشت و پاشان بەڕواڵەت ئاشتبوونەوە. لەم پڕۆسەدا جەلال تاڵەبانی بەرە بەرە قەوارە و تەنراوی یەكێتی گۆڕی بوو رێكخراوێكی عەشیرەیی. هێرۆی هاوسەری بردە سەركردایەتی و برازا و خزمەكانی لە دەوری خۆی تەنیەوە و بۆ پۆستی سەركۆماری لە بەغدا، ئەوەی تەنازول بوو بۆ مەسعوود بارزانیی كرد، تا وایلێهات دەسەڵات و پارەی هەرێم لە چنگی بارزانی كەڵەكە بوو. بۆ نموونە یەكێتی لە شارە گرنگەكانی وەك كەركووك، هەولێر و سلێمانی هێزی یەكەم و كاریگەر بوو. بەڵام پاش ماوەیەك زۆرینەی پێگەی خۆی لەدەستدا و پاش مەرگی جەلال تاڵەبانی یەكێتی هێندە لاواز بوو، كە ئێستە وەك باسم كرد، ئەوە تەنیا ئێرانە بۆ ڕاگرتنی بالانسی هێز پێشی بە لێكترازانی گرتوە.
بەو باسەی كە كردم من وادەزانم كەوتن بە سەر سامانێكی زۆر و دەسبەسەرداگرتنی مڵك و زەوی و خانووسازی و بارزگانیی كردن لە لایەك و، دەسەڵاتداریی شەراكەتی پڕ لە كێشەی پارتی و یەكێتی لە باشوور لە لایەكی دیكە ، هەم وەك پرۆسەی مێژوویی و هەم لە ئاستی كۆمەڵگە كۆتایی بەو ناسیونالیزمە ژێردەستەی(كوردایەتی) هێنا كە خۆیان پێ پێناسە دەكرد. واتا لە روانگەی منەوە پرسی دیاریكردنی چارەنووس لە باشووری كوردستان بۆ پارتی و یەكێتی كۆتایی هاتوە. ئەویش لە شكڵی دەسەڵات پارتی كە یەكێتیی خستۆتە پەراوێزەوە. دەسەڵاتێكی گەندەڵی مشەخۆر كە نوقمی گەندەڵی، دزی، نیپۆتیزم و دابەزین بۆ وڵاتانی دەور و بەری وەك توركیە و ئێرانە. بەڵام بەو دەسەڵاتدارییە سەقەت و پڕ لە تاوان و تاڵانە، بێجگە لە كەمینەیەكی زۆر كەم كە لە دەوری ئەو دەسەڵاتە ئاڵاون، زۆرینەی دانیشتوانی هەرێم لە ژیان و هەلومەرجێكی دژوار دا دەژین.
بەڵام لەسەر پێگەی یەكێتی و پارتی لە دەوڵەتی عێراق، وەك دەزانین لە پاش مەرگی جەلال تاڵەبانیەوە، پارتی بەشێوەیەكی نەرم و بەردەوام هەوڵی پەرواێز خستنی یەكیتی دەدات و تاڕادەیەكی زۆر سەركەوتوو بوە. تەنیا كۆسپ بۆ پارتی ئەو ژمارە زۆرە چەكدار و چەكەیە كە یەكێتی هەیەتی و تەنیا خاڵێ بەهێزیشی لەبەرابەر پارتیدا هەر ئەوەیە و پشتیوانی ئێران. بەلەبەرچاوگرتنی ئەم وەزعە ئەو دوو حزبە جیا لەیەك چوونەتە بەغدا و هەركام لەگەل ئی‌ئتلافێك كەوتوون. بەڕوواڵەت هۆكاریش پرسی سەركۆمارە، ئەم پۆستە گەرچی پلەیەكی فورمالیتەیە، بەڵام دیسانیش پارتی دەیەوێ ئەوەش لە چنگی یەكێتی دەربێنێ. ئەوەیە هەركام دابەش بوون بەسەر لایەنێكدا بە قەولی خۆیان “ناو ماڵی كورد” یان لێك ترازاندوە. ئەوەیە كە یەكێتی بەهۆی ئەوەی رێسمەی بەدەستی ئێرانە، لەگەل بەرەی شكستخواردی فەتح (حەشدی شەعبی و هادی عامری) كەوتوە و پارتیش لەگەڵ سەدر و سونە. بۆیە هەر ئەو لێك جیابوونە لە بایەخ و كێشیان ئەوەندەی دیكە كەمتر دەكاتەوە و ترسی جیابوونەوە باشووڕی كوردستان و ناسیوناڵیزمی كوردیی وەك مەترسی بۆ سەر”یەكیەتی خاكی ئێراق”ی رەواندوەتەوە . بەهۆی ئەوەی یەكێتی و پارتی لە گرتنەوەی كەركوووك پابەند نەبوونی خۆیان بە ناسیوناڵێزم و دروشمەكانی خۆیان نیشان دا و دەریانخست تەنانەت ناسیونالیستێكی لێبڕاو نین، ئەوە ناسیوناڵێزمی عەرەب (بە شیعە و سونەوە) و وڵاتانی دەوروبەری دڵنیا كردوە كە ئەم “شێرە نە ددانی هەیە و نە چنگ”.