د.خامۆش عومەر: لە عێراقدا، بەهۆی فشاری جەماوەری و خۆپیشاندانەکان، حکومەت ناچارکرا پەنا بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان ببات، وەک وەڵامدەرەوەیەکیش بێت بۆ یەکێک لە داواکاریەکانی خۆپیشاندەران دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز پرۆفیسۆر د.خامۆش عومەر پسپۆر لە یاسای دەستوری سەبارەت بە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق …
د.خامۆش عومەر: لە عێراقدا، بەهۆی فشاری جەماوەری و خۆپیشاندانەکان، حکومەت ناچارکرا پەنا بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان ببات، وەک وەڵامدەرەوەیەکیش بێت بۆ یەکێک لە داواکاریەکانی خۆپیشاندەران
دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ بەڕێز پرۆفیسۆر د.خامۆش عومەر پسپۆر لە یاسای دەستوری سەبارەت بە هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق …
بۆپێشەوە: چۆن دەڕواننە لایەنە یاساییەکەی هەڵبژاردنە پێش وەختەکەی عێراق؟
د.خامۆش عومەر: بەهۆی ئەو فرە حزبیەیەی کە لە عێراقدا هەیە، لەبەر ئەوەشی هیچ حزبێک نەیتوانی زۆرینەی پەرلەمانی بەدەست بهێنێت، ناچار حکومەتی ئیئتلافی دروستکرا. ئەزموونی وڵاتانیش لەبارەی حکومەتی ئیئتلافی ئەوەمان پێدەڵێت کە تەمەنی ئەو جۆرە حکومەتانە کورتە، بەهۆکاری ناتەبایی نێوان لایەنە سیاسیەکان، بەردەوام ئەو جۆرە حکومەتانە لە قەیراندان. لە عێراقیشدا، بەهۆی فشاری جەماوەری و خۆپیشاندانەکان، حکومەت ناچارکرا پەنا بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان ببات، وەک وەڵامدەرەوەیەکیش بێت بۆ یەکێک لە داواکاریەکانی خۆپیشاندەران. یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی ژمارە (٩) ی ساڵی ٢٠٢٠ گۆڕانکاری کردووە لە جۆری سیستەمی هەڵبژاردن، بەجۆرێک جاران عێراق بەسەر (١٨) بازنەی هەڵبژاردن دابەش دەکرا، هەر پارێزگایەک بەگوێرەی سنورە کارگێڕیەکەی دەبووە بازنەیەکی هەڵبژاردن، سیستەمی هەڵبژاردنەکەش سیستەمی ڕێژەیی بوو، بەڵام لە ئێستادا هەر پارێزگایەک بەسەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەشکراوە، و سیستەمەکەش گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە، کام کاندید دەنگی زیاتر بهێنێت لە بازنەکە سەرکەوتوو دەبێت، دەنگەکانیش لە بازنەیەکەوە بۆ بازنەیەکی تر ناگوێزرێتەوە.
ئەو جۆرە سیستەمە بە دڵنیاییەوە لە بەرژەوەندی حزبە گەورەکانە، چونکە دەرفەتی سەرکەوتنی حزبە بچوکەکان لە بازنەی بچوک ئەستەم دەبێت، ئەگەر نەڵێین مەحاڵ دەبێت. هەروەها ناوچەی نفوزی حزبە باڵادەستەکان تۆختر دەکاتەوە، ئەو جۆرە سیستەمە بۆ عێراق هێشتا زوو بوو، چونکە کۆمەڵێک گرفتی تەکنیکی لەبەردەمیدایە.
بۆپێشەوە: ئەو گرفتە تەکنیکیانە چین، کە لە بەردەم ئەو جۆرە سیستەمەنە؟
د.خامۆش عومەر: لەسەرەتادا دەبێت داتای ورد هەبێت لە بارەی ژمارەی دانیشتوان، تاوەکو ئێستاش سەرژمێری گشتی لە عێراق نەکراوە، بۆیە بەناچاری پشت بە کۆپۆنی خۆراک دەبەستن بۆ دیاریکردنی ژمارەی دانیشتوان، ئەوەش بەدڵنیاییەوە کەم و کوڕیەکی زۆری تێدایە، هەروەها دەبێت ژمارەی دانیشتوانی قەزاو ناحیەکان بزانرێت، بۆ ئەوەی هاوسەنگی هەبێت لە نێوان ژمارەی دانیشتوانی بازنەکان و ژمارەی کورسی تەرخانکراو بۆ بازنەکە، لەپاڵ ئەوەشدا دەبێت هاوسەنگی هەبێت لە نێوان بازنەکان، بەڵام دەبینین دارێژەڕانی یاساکە بازنەکانیان بەشێوەیەک دابەشکردووە کە ئەنجامەکانی لە بەرژەوەندی خۆیان تەواو بێت، هەروەها هیچ جۆرە گەرەنتیەک نییە بۆ هاوسەنگی نێوان ژمارەی دانیشتوان و ژمارەی کورسی. لەوڵاتانی پێشکەوتوو دادگای دەستوری وڵات بەو ئەرکە هەڵدەستێ، بەجۆرێک توانای هەڵوەشاندنەوەی دابەشکاری بازنەکانی دەبێت ئەگەر لادانێکی زۆری بەدیکرد لە لاسەنگبوونی هاوسەنگی. هەروەها سیستەمی ئەلیکترۆنی بەکاردەهێنرێت بۆ ئەژمارکردنی دەنگەکان، ئەو پڕۆسەیەش لە هەڵبژاردنی پێشوو شکستی هێنابوو، ڕوبەڕوی ڕەخنەیەکی زۆر بوەوە، بەڵام یاسادانەران جارێکی تر پەنای بۆ سیستەمی ئەلیکترۆنی بردووە!
بۆپێشەوە: ئەو گۆڕانکاریە یاساییانە چین کە گیراوتە بەر بۆ ڕێگریکردن لە ساختەکاریەکان؟
د.خامۆش عومەر: لەڕاستیدا هیچ گۆڕانکاریەکی ڕیشەیی بەدی ناکرێت لە یاساکە بۆ بنبڕکردنی دیاردەی ساختەکاری بەبەراورد بە یاساکانی تر، ڕاستە بەشی هەشتەمی یاساکە تەرخانکراوە بۆ دیاریکردنی تاوان و سزاکان، ئەو بەشە لە ڕووی تیۆریەوە دەتوانین بڵێین بەشی هەرە زۆری کردەوەی ساختەکاری لەخۆ دەگرێت، بەڵام گرفتەکە لە جێبەجێکردندایە، چونکە دیاردەی ساختەکاری بەشێوەیەکی ڕێکخراو ئەنجام دەدرێت، تاوەکو ئێستاش ئیرادەیەکی سیاسی ئەوتۆ بەدی ناکرێت بۆ بنبڕکردنی ئەو دیاردەیە. ڕووبەڕووبونەوەی دیاردەی ساختەکاری تەنها بە یاسا ناکرێت، بەڵکو پێویستی بەهۆشیارکردنەوەی کۆمەڵگە هەیە، ئەوەش پڕۆسەیەکە پێویستی بەوەیە دەسەڵاتی سیاسی بەهەموو توانایەوە پاڵپشتی بکات، تاوەکو ئەو دیاردەیە هەنگاو بەهەنگاو قێزەون بکرێت، ئەنجامدەرانی بە سزای یاسایی خۆیان بگەیەنرێن، تاوەکو جارێکی تر کاری لەو شێوەیە ئەنجام نەدەن، و ببنە عیبرەت بۆ کەسانی تریش کە بیر لەو جۆرە کارە نەکەنەوە.
بۆپێشەوە: دەکرێت لەژێر سایەی نائەمنی، هێزی چەکدار و بەخشینەوەی پارە و دەستێوەردانی دەرەکیدا، هەڵبژاردنێکی لانی کەمی بێساختە و تەزویر بەڕیوە بچێت؟
د.خامۆش عومەر: ئەنجامدانی هەڵبژاردنێک کە پێوەرە نێودەوڵەتیەکانی هەڵبژاردنی پاک و بێگەردی لەسەر بچەسپێنرێت، پێویستی بە دەستەبەرکردنی کۆمەڵە توخمێکە، لەوانە دیاریکردنی بازنەکان بەو شێوەی کەباسمان لێوەکرد، ئامادەکردنی تۆمارێکی دەنگدەرانی کە پاککرابێتەوە لە ناوی دووبارە و مردوو…، دەستەبەرکردنی ئازادی رادەربڕین و و کۆبونەوەو و پێکهێنانی حزبی سیاسی، یەکسانی لەنێوان پاڵێوراوان لە ڕووی دەرفەتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن، نهێنی دەنگدان، هەڵبژاردنی دەوری، یەکلایکردنەوەی ململانێیەکانی هەڵبژاردن لەلایەن دەسەڵاتێکی دادوەری بێلایەن، بوونی چاودێریەکی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی کارا ….هتد.
بەدڵنیاییەوە ئەو کەش و هەوایە لەژێر ڕۆشنایی دۆخی ناسەقامگیری و باڵادەستی هێزە چەکدارەکان زۆر ئەستەمە. ئەوە جگە لەدەستێوەردانی دەرەکی، کە عێراقی کردۆتە گۆڕەپانێکی ململانێ لە نێوان هێزە نێو دەوڵەتی و ئیقلیمیەکان، کە ئەوانیش بەهەموو شێوەیەک دەستێوەردان دەکەن بۆ بەرژەوەندی سەرکەوتنی هێزە پاشکۆکانیان.
هەموو ئەو هۆکارانە وا دەکات کە بگەینە دەرئەنجامی ئەوەی هەڵبژاردن لە عێراق گۆڕانکاری ڕیشەیی بەدوای خۆیدا ناهێنی، چونکە دواجار ئەو هەڵبژاردنە هەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد نابێت.
بۆپێشەوە: بەرزی ڕێژەی بەشدارینەکردنی هاوڵاتیان لەهەڵبژاردن، ئاکامەکەی دەبێتە هەڵوەشاندنەوە و دووبارەکردنەوەی هەڵبژاردن؟
د.خامۆش عومەر: لە ڕاستیدا هیچ پێوەرێکی نێودەوڵەتی نییە بۆ کەمترین ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان، هەروەها یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانیش هیچ ڕێژەیەکی بۆ بەشداریکردنی هاوڵاتیان دیاری نەکردووە، لەو چەند هەڵبژاردنەی دوایی عێراقیش تێبینی دەکرێت ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان ڕوو لەکەمیە، بەگوێرەی دەستوری عێراقیش، بەشداریکردنی هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنەکان مافە نەک ئەرک، واتە دەنگدەر ئازادە لەوەی بەشداری بکات یاخود بایکۆتی بکات، بە پێچەوانەی یاسای هەندێک وڵات کە هەڵبژاردن دەکات بە ئەرک نەک ماف، هەربۆیە لە ئەگەری بەشدارینەکردنی زۆرینەی هاوڵاتی لەو حاڵەتەدا دەوڵەت سزای بەسەر دەسەپێنێ، لەو جۆرە وڵاتانە ڕێژەی بەشداریکردن بەرز دەبێتەوە.
بەڵام لەڕووی سیاسی بێگومان کاریگەری هەیە، چونکە حکومەتێک پێکدەهێنرێت کە گوزارشت لە بۆچونی زۆرینەی شەقامی عێراقی ناکات.
ڕەوایەتی دەسەڵاتی سیاسی لەسەر ڕەزامەندی و ملکەچکردنی هاوڵاتیان وەستاوە، لە ڕێگەی یاساوە، ڕەوایەتی هەر دەسەڵاتێک دەپیورێت بە ئاستی ئەو دیموکراتیەی پێی گەیشتووە، ئەوەش لەڕێگەی بەشداری هاوڵاتیان دەبێت جا لە هەڵبژاردنی نوێنەرایەتی بێت یاخود سەرۆکایەتی.
بۆیە دەبینین ئەگەر ڕێژەیەکی زۆری هاوڵاتیان بەشداری نەکرد، دەبێتە هۆی زۆرینەیەکی لاواز، کە ئەوەش مومکینە ببێتە هۆی پوچەڵکردنەوەی.
بەشدارینەکردنی هاوڵاتیان لەهەندێک لەوڵاتە ڕۆژئاواییەکانیش ڕویداوەو ڕوودەدات، بۆ نمونە ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لە هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٤٦ لە ئەمریکا (٦٢٪)، لە ئینکەلتەرا لە ساڵی ١٩١٨ گەیشتە (٥١٪).
بۆپێشەوە: شێوەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەکان لە عێراق و کوردستان لە داهاتوو چ جێگە و ڕێگەیەکی نێودەوڵەتی دەبێت و کاریگەری چی دەبێت لەسەر سومعەی سیاسی دەسەڵاتداران و حزبەکان؟
د.خامۆش عومەر: پێویستە هەڵبژاردنەکان بەگوێرەی پێوەرە نێودەوڵەتیەکان بەڕێوەبچێت، تاوەکو وەسفی هەڵبژاردنی پاک و بێگەردی لەسەر پیادەبکرێت، هەروەها دەبێت یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستانیش هەموار بکرێتەوە، یا یاسایەکی نوێ دابندرێت کە لەگەڵ ڕەوتی گۆڕانکاریەکان هەڵبکات. ئەو یاسایە لە بنەڕەتدا دوو یاسایە لەیەک یاسا کۆکراوەتەوە، یاسای پەرلەمان، و یاسای هەڵبژاردن، هەروەها پێویستە دیراسەیەکی بابەتیانەی لیستی کراوەش بکرێت، لە عێراقیش تازە یاساکە چۆتە بواری جێبەجێکردن، لە کاتی پیادەکردنی بەشێک لەکەم و کوڕیەکانی بەزەقی دەردەکەون، کە جارێکی تر پێویستیان بەهەموارکردنەوە دەبێت.
یاسای هەڵبژاردن یاسایەکی سروشتی و دەستوریە، بۆیە دەبێت بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، نەکرێتە کەرەستەیەک بۆ دوورخستنەوەی بەشێک لەلایەنەکان، چونکە داڕشتنی ئەو یاسایە بەتەنها لەلایەن خودی دەسەڵاتدارانەوە ڕەنگە لێکەوتەی خراپی لێبکەوێتەوە، بۆیە دەبێت لە پڕۆسەی داڕشتنی یاساکە هەموو لایەک بەشداربێت و ڕۆڵ و کاریگەریان هەبێت.