دڵشاد مەریوانی…ناوێکی دیار و گۆڕێکی ون!! نووسینی: جەمال نوری
دڵشاد مەریوانی…ناوێکی دیار و گۆڕێکی ون!!
نووسینی: جەمال نوری
گەربمانەوێت باس لەژیانی دڵشاد مەریوانی بکەین، ئەوا بەسەدان و هەزاران وتارو لێکۆلینەوە تەواو نەبێت، چون دڵشاد کەسێکی ڕۆشنبیرو خوێنەوارێکی فرەڕەهەند بووە، واتە دڵشاد مەریوانی تەنها لەبوارێک لەبوارەکانی ئەدەبدا کاری نەکردوە، بەڵکو لە تەواو ژانەرەکانی ئەدەبدا ڕۆڵێکی دیاری بینیوە وەک لەنوسینی شیعر و چیرۆک و یاداشت و کورتە فلم و سناریۆ و شانۆو درامادا وەک کەسێکی دیارو خاوەن شوناسی تایبەت بەخۆی حزوری هەبووە لە هەموو ئەو بوارانەدا.
واتە دڵشاد کەسێکی ئاسایی نەبووە، بەڵکو ئەو هەروەک چۆن لە بواری نوسینەکانیدا سەرکێش بووە، ئاواش لەژیانی ئاسایی و هەڵسوکەوتی ڕۆژانەیدا وەک کەسێکی نائاسایی دەبینرا، بەو مانایەی دڵشاد چەندین میل لەپێش کۆمەڵگەکەیەوە بوو،
ئەو بڕوای وابوو، کەسی ڕۆشنبیر بەو کەسە دەوترێ لەڕووی تیوریەوە هەر بابەت گەلێکی فکریی ومەعریفی
لەپێناو بونیادنانی کۆمەڵگەکەیدا بێت، پێویستە هەلومەرجی ناو واقعی کۆمەڵگەکە بخوێنرێتەوە لەسەر ئەرزی واقیع و پراکتیکدا کەسی نوخبەی ڕۆشنبیر دەبێ ببێتە پێشەنگ.
بەهرەو توانستە ئەدەبی و هونەریەکانی دڵشاد مەریوانی
ئەو دەمەی لەکولێژی ئادابزمانی کوردی لەزانکۆی بەغداد وەردەگیرێ، گەشەی بە توانستەکانی خۆی دابوو لەبواری زمان و ئەدەبی کوردی لەهەمان کاتیشدا شارەزاییەکی باشی لەزمانی عەرەبیدا هەبوو، دڵشاد هەوڵی دەدا مل بەدوژمنەکەی بدات بۆ ئەو مەبەستەش پێویست بوو زمانی عەرەبی وەک کەسێکی عەرەب زمان بزانێت تاوەکو لەڕێگای زمانەوە دیدو بۆچوونی ڕوونبکاتەۆە.
دڵشاد لەو ڕاستیە گەیشت بوو هەر گەل و نەتەوەیەک گەر بیەوێت خاوەن شوناسی خۆی بێت پێویستە خاوەن هێزی خۆی بێت کەسەنگ و قورسایی نیشان بدات، هەڵبەتە کاتێک دەڵێن هێز، مەبەست لە هێزە (نیتشەیەکەیە) کە کەلتورو فەرهەنگ و زمانێکی ستانداری خۆی هەبێت بۆ نوسین، تاوەک لەململانێی شارستانیەتەکاندا بەریەککەوتنی هەبێت، ئەمەش ئەو ڕێگایەیە کە دڵشاد مەریوانی تا لەژیاندا بوو ئیشی لەسەر دەکرد، بەبڕوایەکی نەگۆڕەوە پراکتیزەی دەکرد. وەک ئەلف بای لاتینی بۆنوسینی ڕێزمانی یەکگرتووی کورد.
دڵشاد مەریوانی و فرە ڕەهەندیی ..
دڵشاد مەریوانی کەسێکی خەڵاق بوو، خاوەن توانایەکی لەڕادەبەری هەبوو لەتەواوی ژانەرەکانی ئەدەب و هونەر دا، ڕەنگە هەندێک پێیان وابێ ئەمە زیادەڕۆییە، یان هەندێکی تر ڕایان وابوو نەدەبوو دڵشاد لەو هەموو بوارانەدا کار بکات تاوەکو توانستەکانی پەرت و بڵاو نەبێ و کۆی توانستەکانی لەبوارێکدا تەوزیف بکردایە، بەڵام ئەوەی لەنزیکەوە دڵشاد مەریوانی ناسیبێ، هەستی بەتەواوی توانا بێ وێنەییەکانی مەریوانی کردوە کە هەر بوارێک لەبوارەکانی ئەدەب، هونەر، شانۆ دراما ، کەلەپورو فۆلکلۆر زمان و ڕێزمانی کوردی بگریێ زۆر بەسەرکەوتووی تەوزیفی کردوە وەک لەنوسین شیعرەکانییەوە تەماشای بکەی هێندە بە ئیحساسێکی مرۆڤدۆستانەو عاشقانە نوسیونی کە لێوان لێون لە چنینی وشە و ئیقاعی شیعری و فەنتازیا کە خەیاڵی شاعیر گرێدەداتەوە بە ژیانە واقیعیەکەی تێایدا دەژی، واتە مەریوانی هەمیشە بینایی خەیاڵی لەسەر زەمینەی واقیعدا بونیاد ناوە بۆیە توانیویەتی باڵەخانەیەک لە شیعرو چیرۆک و ڕەخنەیی ئەدەبی و هونەر بونیات بنێ.، دڵشاد هێندە شارەزایی بەکارهێنانی زمانی شیعری بووە بەشێوەیەک لەگەڵ هەرکۆپلە شیعرێکی هەست بە ئیقاعی موزیک و ناسکی لەوشە دەکەین کەتەواو ریتمێکی موزیکی و شیعرێکی لیریکی لێ هاتۆتە بەرهەم کەبە نیسبەت شیعری هاوچەرخی کوردیەوە ئەو شێوازە لەنوسینی شیعر تازە بووە، بۆیە دڵشاد توانیویەتی وەک شاعیرێکی دیاری قۆناغەکەی دەربکەوێت. بۆنموونە لەشیعری (خەوی سەوز )*١ دا کەلەئابی ساڵی ١٩٧٤ دا نوسیویەتی و پێشکەشی کردوە بە هونەرمەندی گۆرانیبێژ خوالێ خۆش بوو (حەمەی نێرگز) بەگۆرانی ئەدایی بکات، واتە دڵشاد جگەلەوەی ئاستێکی بەرزی شیعری هەبووە لەهەمان کاتیشدا خاوەنی بەهرەی ئاوازو ناسینەوەی دەنگی گۆرانیبێژەکانیش بووە، کاتێک شیعری خەوی سەوز پێشکەش بە حەمەی نێرگز دەکات تەواو زانیویەتی ئەم شیعرە دەڵێی بۆ قورگی حەمەی نێرگز چنراوەو لەم شێوازە لە قورگ و دەنگە دەتوانێ؟ ئەدای ئەم شیعرەی بکات بە گۆرانی و تیایداسەرکەوتوبێت.
لەوەتەی تۆم خۆشویستوە
خەوەکام سەوز بووە
هەقمە بگریم لە چاوەکانما سەوز بووی
بۆ گریانی من نەبوایە
تۆ بەبێ ئاو گەورە ئەبووی ..!
پەنجەکانم تینویانە
دەست مەنێ بەڕوویانەوە
بابیانگێڕم بەڕەزی قژی خاوتاو نەڕۆنەوە
تاتێر عەتر ئەخۆنەوە
بۆ بێ لەو چاوە کاڵانەت
چی شک ئەبەم
لێم مەپرسە بۆچی هاتووم
وەک کۆترێکی لانەواز
تەرەو ماندووم
هاتووم لەناو چاوەکانتا
تێر تێر بنووم
تێر تێر بنووم
کاتێک سەرنج دەدەین لە دێڕ بەدێڕی ئەم شیعرەی دلشاد مەریوانی، لەوە تێدەگەین کە گوزارشت لەو ئیشقەی پاکەی دەکات، ئەودەمەی بەو دەگات خەوەکانی چرۆ دەکات و گوڵی شیعر دەگرن، بەچەشنێک خەیاڵی شیعری ئاوێزانی وێنای سروشت و جوانی ڕووخسارو سیمای مەعشوقەی کردوە لەتابلۆیەکی سریالی دەچێ، بەتایبەت کەدەڵێ پەنجەکانم تینویانە دەست مەنێ بەڕوویانەوە، ئەمە بۆخۆی جورێکە لەمیتافۆر. کەخولیاكانی به‌وێنه ده‌رببڕێت.
میتافۆر له‌ژانەری شیعردا ئه‌وه‌یه وشه له‌سه‌رووی مانای خۆیه‌وه هه‌ڵگری مانای دیكه‌ش بێت كه‌واته ده‌گه‌ینه ئه‌و ده‌رئه‌نجامه كه‌میتافۆرگرنگترین ڕه‌گه‌زی ڕه‌وانبێژییه… بۆتێگه‌شتن له‌میتافۆر كه‌وێنه‌ی شیعری به‌رهه‌م دێنێ و‌توانای نوێ به‌زمان ده‌به‌خشێت كه‌بۆ ڕامان هانمان ده‌دات ئاسۆی بیركردنه‌وه‌مان فراونتر ده‌كات.
دڵشاد وەک شاعیرێکی هاوچەرخ بەئاگا بووە لەشاعیرانی پێش خۆی و شاعیرانی دیارو بەناوبانگی سەردەمەکەشی لەشاعیرانی عەرەب نزار قەبانی و مەحمود دەرویش و موزەفەر نواب و نازک مەلائیکە وچەندانی تر. لەشاعیرانی کوردیش وەک مامۆستا گۆران و شێخ نوری شێخ ساڵح و وەفایی و شێرکۆ بێکەس و ئەنوەرقادر جاف ئەدیبانی ڕوانگە.، دڵشاد لە کولێژی ئاداب زانکۆی بەغداد، باشتر دەتوانێ پانتایی بیرو ئەندێشەو خەیاڵی فراوانتر بکات، توانی شوناسی خۆی بسەلمێنێ لە گۆڤارو ڕۆژنامە و ڤیستیڤاڵ و کۆڕو سیمینارەکانی بەغداد. دڵشاد مەریوانی و ژیانی زیندانی فاشستەکان
دڵشاد مەریوانی وەک چۆن لەژیانی ڕۆژانەی لەزانکۆ، لەکۆڕو کۆبەندەکاندا بە جموجوڵە ئەدەبی و هونەری و ڕۆژنامەگەریەکانی بۆ دۆست و نەیارەکانی دەسەلماند کە نەتەوەی کوردیش گەر ئازاد بژی دەیان کەڵە نوسەرو هونەرمەندو ئەدیبی گەورەی تیا هەڵدەکەوێت وەک ئێستا کەتیایدا هەڵکەوتوە، لە ژیانی خەباتی ژێر زەمینی و هوشیارکردنەوەی چین و توێژە جیاجیاکانی کۆمەڵگەکەی هەمیشە بەگیانی خۆی گیانبازی کردوە بۆ سەرخستنی ئەرکەکانی ڕێکخستنەکانی ناوشار، هەرگیز ترسی لە مەرگ و لەناوچوون نەکردۆتەوە، هەر ئەم چاونەترسی و بزێویەی وای لە هەندێک لە هاوڕێیانی کردبوو کە گومان لە هەڵس و کەوتی شۆڕشگێڕانەی بکەن لەناو جەرگەی دام و دەزگاکانی ڕژێمی بەعس دا، بەڵام دڵشاد هیچ کات و سەردەمێک حسابی بۆ دەزگا سەرکوتکەرەکانی ڕژێمی عێراق نەکردبۆوە لەچرکە ساتی لەسێدارەدانیشی جەلادەکانی بەعس پێی دەڵێن سەرت نەوی بکە بۆ ئەوەی پەتی سێدارە بخرێتە گەردنی، لەوەڵامدا دڵشاد مەریوانی پێیاندەڵێ هیچ کاتێک لەژیاندا خۆم نەبینیوە سەرم نەوی ببێت، بەڵکو ئەوە ئێوەن دەبێ سەرتان لەژێر پێیەکانمەوە بێت.
دڵشاد مەریوانی و ساڵی ١٩٨٩پێش نیوەڕۆی مانگی سێی ساڵی ١٩٨٩ ، بەهۆی ئیخباریکردنەوە لەلایەن ئەمنی سلێمانیەوە دەستگیر کرام، دوای سێ شەو و سێ رۆژ لێدان و ئەشکەنجە و هەڵواسین لەزیندانی تاکەکەسی بردمیانە زیندانی بەکۆمەڵ، لەیەکێک لەژوورەکانی زیندان کاتێک چوومه ژوورەوە دڵشاد مەریوانیم لەوێ بینی.
ئەم پیاوە کێوێک بوو لەوورەو خۆڕاگری لە شەهامەت و نەبەزین، مەریوانی بێباک بوو لەگیانی خۆی تەنانەت گەر لەسەر زیندانیەکی تری ژوورەکەش ببرایەوە بۆ ئەشکەنجە و لێدن و هەڵواسین باکی نەبوو، دڵشاد مەریوانی لەژووری زیندان، سەرگەورەو ڕێکخەری تەواوی زیندانیانی ناو ژوورەکە بوو، بەشەو دادەنیشتن و لەدەوری کۆدەبوینەوە هەرشەوێک بەسەرهات و سەرگوزشتەو باسێکی بۆمان دەگێڕایەوە بەپێی ئەو خشتەیەی کە دروستیکردبوو تەواوی ڕۆژو مانگ و ساڵی تیابوو واتە تەقیمێک بوو لەسەر مقەبایەک دروستی کردبوو بۆنمونە دەستنیشانی ئەو ڕۆژانەی دەکرد کەتیایدا کورد دەستی بەڕاپەرین و خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی کردن دەکردەوە. دڵشاد مەریوانی بەوردی و بەشێوەی چیرۆک باسەکەی دەگێڕایەوە تا تەواو ماندوو دەبووین. بەیانیانیش هەمووانی لەخەو هەڵدەستان و پێی دەووتین هەستن خواردنەکەتان بخۆن. ئەو هەرگیز نەیدەهێشت زیندانیەک خاڵی لاوازی بداتەدەست جەلادەکانی بەعس تاوەکو سوکایەتی پێ نەکرێ. شەوێک لەکاتژمێری دوانزەی شەو چەند ئەفسەرێکی ئەمن لەناکاوێک خۆیان کرد بەژووری ئێمەداو پارچە پەڕۆیەکی سەوزیان ئاڵاندبووە کتێبێکەوە و پێی وتین دەبێ یەک بەیەکتان سوێند بخۆن بەم قورئانە کە ئەو مێرد مناڵەی هەفتەیەکە هێناویانەتە ژوورەکەی ئێمەوە، قسە ئەکات یان نا..؟ بێ سێ و دوو کردن دڵشاد مەریوانی یەکەم کەس دەستی نا بەو پارە پەڕۆ سەوزەی لەکتێبێکەوە ئاڵاندبویان وتی بەم قورئانە قسە ناکات و ناتوانێ قسە بکات.. ئیتر هەموو یەکە یەکە دەستمان نا بەقورئانداو وتمان بەم قورئانە مێرد مناڵەکە قسەی بۆناکرێ و ناتوانێ قسە بکات، لەکاتێکدا خۆی وەها نەبوو مێرد مناڵەکەیان هێنایانە ژوورەکەی ئێمە لەگەڵ کۆمەڵە برادەری سەر یەک سفرە کۆدەبووەوە قسەی دەکرد .
دڵشاد مەریوانی و دەروێشێکی سیخوڕ ..
دوایین کەسێک لەژووری زیندانەکە دەبوو سوێند بخوا بەقورئانەکە کە داخۆ مێرد مناڵە قسە دەکات یان نا؟ دەروێش حاڵی لەخۆی هێناو وتی ئەی ئەو قورئانە ڕووتی هەمووتان ڕەش بکات، وەڵاهی ئەم مێرد مناڵە تابەیانی حەپەی دێ..؟ ئیدی جەماعەتی ئەفسەرانی ئەمن ڕۆیشتن. دڵشاد مەریوانی مێرد مناڵەکەی بانگ کردو پێی وت هیچ مەترسە تۆ لەسەر چی گیراوی وتی من لەسەر شەستیەکە گیرام مەڕم پێ بوو شوانیم دەکرد پێیان وتم لەئەرزی محەرەمەدای بۆیە گرتمیان. دڵشاد پێی وت بەیانی بانگت دەکەنەوە هیچ مەترسێ گەر وتیان بۆ درۆت کردوە لەگەڵمان پێیان بڵێ من درۆم نەکردوە، کاتێک منتان دەستگیرکرد زمانم ڕانەوەستابوو کەمنتان هێنایە ئێرە و توشی ئەشەنجە بووم لەترسانا زمانم وەستاو توشی سەدەمە هاتم و قسەم بۆ نەدەکرا، پاشان کە منتان هێنایە ئەم ژوورە کە هەمووی کوردن وردە وردە زمانم کرایەوەو ترسەکەم هێد هێدی ڕەویەوە، بەڵێ بۆ سبەی مێرد مناڵەکە بانگ دەکەن و لێ دەپرسن بۆ وا درۆت کردوە لەگەڵمان، ئەویش بەو شێێوەی دلشاد مەریوانی تێی گەیاند وەڵامی دابوونەوە، بۆیە دوای هەفتەیەک مێرد مناڵەکە بەپێی ڕاپۆرتی پزیشک و وەڵامدانەوەکەی خۆشی ئازادیان کرد، دڵشاد مەریوانی ئەوکات لەژوورەکەی ئێمە نەمابوو بریان بۆ ئینفرادی چون کارێکی وەهای بەو دەرویشە کرد سوک و ڕیسوای کرد کە چۆن بۆتە چاوساغ و سیخوڕی ڕژێمی بەعس و دەیەوێ ژیانی مێرد مناڵێک ڕووبەڕووی مەرگ بکاتەوە، هەر ئەوەش وایکرد دەروێش داوای ئەوەی کرد لە ئەمنەکان لەو ژورە دووری بخەنەوە، بەڵام دڵشادیشیان دوورخستەوە بۆ ژووری تاکە کەسی ئەو ڕۆژەی دڵشاد مەریوانیان برد، نەورۆزی ساڵی ١٩٨٩ نەهاتبوو، لەبەیانیەوە خواردنیان دابەش نەکرد بۆ درەنگانێ کاتێک خواردنیان هێنا ئەوەی خواردنەکەی دەگێڕا ئەویش زیندانی بوو وتی ئەمڕۆ کاک دڵشاد مەریوانیان لەژوورە تاکەکەسیەکەی دەرهێناو بردیان، ئیدی شێوەو سیماو ڕووخساری ئەم کەڵە پێاوەو قەڵەمە بەژنزرافەی نەتەوەکەمم نەبینیەوە …
درود بۆ گیانی پاکی شەهیدی هەمیشە زیندوو دڵشاد مەریوانی، کە لەژیاندا سەربەرزانە ژیا لەدنیای ئەدەب و هونەر و ڕۆشنبیریش دا تاڤگەیەکی بەخوڕە بۆسەرچاوەکەی.
ئەو دەیزانی چارەنوسێکی دژوار چاوەڕوانی دەکات. بۆیە وەک شۆڕشگێڕێکی خۆنەویست بەڕووی جەلادەکاندا دەوستایەوەو بە هاوڕێیانی دەوت..
من دەزانم دەکوژرێم
من دەزانم تەرمەکەم
لەسارا یەک فڕێ دەدرێ
وادەشێوێ
ناناسرێ
پێ نازانرێ تەرمی کامە قاچاخچی یە
هاوڕێیانم نامناسنەوە
نەسیمای خۆشی نەدیووم
نەباڵای قەد نەنەویوم
نەهیوای پڕ چاوی گەشم
نەجێ زامێ شوێن ئەشکەنجەی نەخشەی لەشم
نەئەبرۆی ڕەشی وریام
نەدەم ولێوی پڕ سەودام
نامناسنەوە
نامناسنەوە..!
تێبینی ..
بۆنوسینی ئەم ووتارەم سوودم لەم سەرچاوانە وەرگرتوە..
١- کۆبەرهەم دڵشاد مەریوانی
٢- فلمی دیکۆمێنتاریTV خاک نوسین و سینارێوی ڕێبوار محمد.