د. خامۆش عومەر: هەموو دەستورێک سەرباری جیاوازی ئایدیولۆژی ئەو دوو بابەتە (دەسەڵات) و (ماف و ئازادییەکان) لەخۆ دەگرێت. بۆ ئەوەی دەستور کاریگەری خۆی هەبێ لە نێو سیستەمی سیاسی و کۆمەڵگەدا، پێویستە بەر لەهەموو شتێک دەسەڵاتداران پێوەیەوە پابەند بن … دیمانەی بۆپێشەوە سەبارەت بە پێشنیاری نووسینەوەی دەستوری هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەڕێز د.خامۆش عومەر پسپۆر لە یاسای دەستوری …
د. خامۆش عومەر: هەموو دەستورێک سەرباری جیاوازی ئایدیولۆژی ئەو دوو بابەتە (دەسەڵات) و (ماف و ئازادییەکان) لەخۆ دەگرێت. بۆ ئەوەی دەستور کاریگەری خۆی هەبێ لە نێو سیستەمی سیاسی و کۆمەڵگەدا، پێویستە بەر لەهەموو شتێک دەسەڵاتداران پێوەیەوە پابەند بن …
دیمانەی بۆپێشەوە سەبارەت بە پێشنیاری نووسینەوەی دەستوری هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەڕێز د.خامۆش عومەر پسپۆر لە یاسای دەستوری …
بۆپێشەوە: ئەم ماوەیە جارێکی تر پرسی نووسینی دەستور هێنراوەتەوە ئارا… ئایا بەڕاستی مەبەست لە نووسینی دەستورە یان پرسی نووسینی دەستور بۆ ئامانجێکی ترە؟
خامۆش عومەر: گومانی تیادا نییە، کە بوونی دەستور بۆ هەر قەواریەکی سیاسی گرنگە، چونکە دەبێتە هۆی دیاریکردنی سنوری چالاکی دەسەڵاتەکان، هەروەها دان دەنێت بە ماف و ئازادیەکان و گەرەنتی پاراستنیان دەکات.
ماوەیەکە دیسان پرسی دەستور لە هەرێمی کوردستان بۆتە بابەتێکی گەرم، لایەنە سیاسیەکانی سەرقاڵکردووە، لەهەمان کاتیشدا دەزگا دەستوریەکانی هەرێمیش بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ کار لەسەر ئەو بابەتە دەکەن. ئەوەی جێگەی تێبینیە تاوەکو ئێستا میکانیزمی چۆنیەتی دانانی دەستورەکە دیاری نەکراوە، ئایا بە هەمان میکانیزمە کۆنەکە دەبێت، کە یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی ٢٠١٥ دیاری کردبوو؟ یاخود بە میکانیزمێکی تر دەبێت؟ ئایا چارەنوسی ئەو بەشانەی پێشوو کە لەلایەن لێژنەکەی تر دانرابوو چی بەسەر دێت؟ هێشتا بە ڕوونی وەڵامی ئەو پرسیارانە دیار نییە، ئەمەش خۆی لەخۆیدا پرسیاری ئەوە دەوروژێنێت، ئایا هەنگاوەکانی دانانی دەستور لە ئێستادا بەگوێرەی پلان، و چوارچێوەیەکی یاساییە یاخود نا؟ یان تەنها لە چوارچێوەی پڕۆسەیەکی سیاسیی کاتیە، ئێمە ئومێد دەکەین، ئەمجارەشیان وەکو جارەکانی پێشوتر پڕۆسەی دانانی دەستور شکست نەهێنێ، بەڵکو بە پلانێکی تۆکمەی گونجاو بە واقیعی هەرێمی کوردستان کاری بۆ بکرێت.
بۆپێشەوە: ئایا بوونی قەوارەیەکی دەوڵەتی پیش مەرجی دەستور نییە؟ دەکرێت هەرێمێکی نا سەقامگیر ببێتە خاوەنی دەستور؟
خامۆش عومەر: بۆ ئەوەی پڕۆسەی نوسینەوەی دەستور سەرکەوتوو بێت، پێویستە چەند پێش مەرجێک فەراهەم بکرێت، لەوانە ژینگەیەکی لەباری سیاسی، کە ببێتە هۆی هێنانەکایەی سەقامگیریەکی سیاسی، چونکە دەستور چۆن ڕۆڵ دەگێڕێت لە هێنانەکایەی فاکتەرەکانی سەقامگیری، ئاواش بە ئاڕاستەی پێچەوانەوە دەتوانێت ڕۆڵ بگێڕێت لە ناسەقامگیری و پەرتەوازەیی سیاسی. لە دوای شۆڕشی وڵاتانی بەهاری عەرەبی، ئەو حاڵەتە بە ڕوونی هەستی پێکرا، ناسەقامگیری سیاسی، ململانێ، پەنا نەبردنە بەر دادپەروەری ڕاگوزەری….هتد، وای کرد هەندێک لەو وڵاتانە لە ژێر ڕۆشنایی ئەو بارودۆخە ناسەقامگیرە دەستور دابرێژن، ئەوەش دواجار بە شکستی پڕۆسەی سیاسی کۆتایی پێهات، کە تەنانەت لە هەندێک شوێن کودەتای سەربازی بەدوای خۆیدا هێنا، لە هەندێک شوێن بە خوێندنەوەی واقعیانەی دۆخەکە، بە تەجاوزکردنی مەنتقی زۆرینە و کەمینە توانیان بەسەر ئەو گرفتانە زاڵ بن، و جۆرێک لە سەقامگیری سیاسی دەستەبەر بکەن.
بۆیە گرنگە لە سەرەتادا ژینگەیەکی سیاسی لەبار بڕەخسێنین، کە تیایدا ماف و ئازادیەکان دەستەبەرکرابێت، و هاوڵاتیان دەرفەتی بەشداریکردنیان پێدرابێت لەو پڕۆسەیەی کە بۆ هاوڵاتیە بەر لەوەی بۆ ڕێکخستنی دەسەڵات بێت.
بۆپێشەوە: دەوترێت دەستوری عێراق ئەو مافەی بەهەرێمی کوردستان داوە، دەستوری خۆی هەبێت… چۆن دەکرێت ئەو دوو دەستورە لەگەڵ یەکتری نەکەونە ناکۆکییەوە؟
خامۆش عومەر: لە زۆرینەی سیستەمە فیدرالیەکانی دونیا، یەکە فیدرالیەکان مافی دەستوری تایبەت بەخۆیان دەبێت، دەستوری عێراقیش لە ماددەی (١٢٠) ئەو مافەی بەهەرێمەکان داوە، بەڵام مەرجی ئەوەی داناوە کە نابێت ناکۆک بێت لەگەڵ دەستوری عێراقی بەو پێیەی دەستوری ئیتحادی پرەنسیپی باڵایی هەیە بەسەر دەستوری هەرێمەکان.
لە ڕاستیدا ئەو پانتاییە دەستوریەی کە دەستوری عێراق لە ڕووی تیۆریەوە بەهەرێمەکانی داوە، زۆر فراوانە، بە بەراورد بەزۆرێک لە دەستورەکانی تری سیستەمی فیدرالی، بەڵام کێشەکە لە ڕووی پراکتیکیە، بە تایبەتیش دەستوری ئیتحادی عێراق پرەنسیپە سەرەکیەکانی دیاری نەکردووە بۆ هەرێمەکان، تا نەتوانن لێی لابدەن، بەمەش ئەو دەقە پێویستی بە شیکردنەوە دەبێت. بەدڵنیاییشەوە ئەو لایەنەی کە تایبەتمەندە بە شیکردنەوەی دەقەکانی دەستور، دادگای ئیتحادی باڵایە، بۆیە ئەرکی دادگا لەو بارەیەوە قورس دەبێت، چونکە ئەگەری زۆرە ئەو پرسە بەو دادگایە ڕاسپێردرێت، تاوەکو دەستوری هەرێمەکان ناکۆک نەبن لەگەڵ بنەماکانی دەستوری ئیتحادی.
بیرمان نەچێت لە دوای ساڵی ٢٠١٧ ەوە، دەسەڵاتی ئیتحادی لە ڕووی کردەوەیی کاری زۆری کردووە بۆ بچوکردنەوەی دەسەڵاتی هەرێمەکان، لەو چوارچێوەیەشدا چەندین یاسای ئیتحادی دەرکردووە کە بەسەر هەرێمی کوردستانیش جێبەجێدەکرێت، ئەوەش لە دواجار کاریگەری دەبێت لەسەر چۆنیەتی ڕێکخستنی دەسەڵاتەکان.
بۆپێشەوە: چ جۆرە سیستەمێکی سیاسی بۆ حوکمڕانی هەرێم گونجاوە؟
خامۆش عومەر: لە دونیادا سێ جۆرە سیستەمی سیاسی پیادە دەکرێت، ئەمانیش: سیستەمی پەرلەمانی، سیستەمی سەرۆکایەتی، سیستەمی حکومەتی بەکۆمەڵ. جۆرە سیستەمێکی تریش هەیە کەوتۆتە نێوان سەرۆکایەتی و پەرلەمانی، بەڵام زیاتر بەلای سەرۆکایەتی شکاوەتەوە. لە ئێستادا بۆ واقعی هەرێمی کوردستان باشترین سیستەم کە پیادەبکرێت سیستەمی پەرلەمانییە، چونکە ئەو سیستەمە کۆمەڵێک خەسڵەتی تێدایە کە بۆ هەرێم گونجاوە؛ لەوانە دوانەیی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، کە لە سەرۆک و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران پێکدێت، هەروەها هاوسەنگی لە نێوان دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن، بە جۆرێک هەردووکیان دەبنە چاودێر بەسەر یەکتریەوە، و پەرلەمان دەتوانێت لێپرسینەوە لە سەرۆک وەزیران و وەزیرەکان بکات، تەنانەت متمانەشیان لێبسەنێتەوە. بۆیە لە ئێستادا وا باشە سیستەمی پەرلەمانی تەبەنی بکرێت، بە لەبەرچاو گرتنی تایبەتمەندی هەرێمی کوردستان.
بۆپێشەوە: گرنگی دەستور چییە؟
خامۆش عومەر: سادەترین پێناسەی دەستور ئەوەی کە بریتیە لە کۆمەڵە بنەمایەک هەڵدەستێ بە ڕێکخستنی دەسەڵاتەکان، و پەیوەندی نێوان دەسەڵاتەکان، هەروەها ماف و ئازادییەکانی هاوڵاتیان دیاری دەکات و گەرەنتی پاراستنیان دەکات. هەموو دەستورێک سەرباری جیاوازی ئایدیولۆژی ئەو دوو بابەتە (دەسەڵات) و (ماف و ئازادییەکان) لەخۆ دەگرێت. بۆ ئەوەی دەستور کاریگەری خۆی هەبێ لە نێو سیستەمی سیاسی و کۆمەڵگەدا، پێویستە بەر لەهەموو شتێک دەسەڵاتداران پێوەیەوە پابەند بن. هەر کاتێک دەسەڵاتدارو هاوڵاتیان پێوەیەوە پابەند بوون، ئەو کاتە دەتوانین قسە لەسەر حوکمڕانی دەستور بکەین. زۆر وڵات سەرەڕای ئەوەی خاوەن دەستوریشن، بەڵام نە دەسەڵات پێوەیەوە پابەند بووە، نە گەرەنتی پاراستنی ماف و ئازادیەکانیش کراوە، بگرە تەنانەت هەندێک جار دەستور بۆتە هۆی چەسپاندنی بنەماکانی حوکمڕانی دیکتاتۆری و ئیستبدادی و تاکەکەسی، بۆیە گرنگە دەستور هەبێت، بەڵام لەو گرنگتر ئەوەیە کە دەستورەکە دەستورێك بێت پایەکانی سیستەمی دیموکراتی بونیاد بنێت، بۆیە لە ئێستادا هەندێک وڵات سەرباری ئەوەی تاوەکو ئێستاش خاوەن بەڵگەنامەی دەستوری نین (وەک بەریتانیا، ئایسلەند، ئیسرائیل)، بەڵام توانیویانە نمونەیەکی جوانی سیستەمی دیموکراتی پیشان بدەن و ماف و ئازادیەکانی هاوڵاتیان دەستەبەر بکەن.
بۆپێشەوە: ئایا دەستور کێشەکانی کۆمەڵگەی کوردستان چارەسەر دەکات؟
خامۆش عومەر: ئێمە نابێ زیادەڕۆیی بکەین لەوەی کە دەستور دەبێتە هۆی چارەسەرکردنی گرفتەکان و بنبڕکردنیان. دەستور دەتوانێت تا ڕاددەیەک هاوکار بێت لە سنور نەبەزاندنی دەسەڵاتەکان و دەستەبەرکردنی ماف و ئازادییەکان و گەرەنتی کردنیان، ئەوەش ئەو کاتە دەبێت کە کۆمەڵێک دامودەزگای دەستوری بەهێز و سەربەخۆت هەبێت لەژێر هەژمون و کاریگەری هێزو لایەنە سیاسیەکان نەبن. ئەگەر دەستور بتوانێت هێزێکی پێشمەرگەی نیزامی یەکگرتوو، دەزگایەکی ئاسایشی دوور لە دەستێوەردانی حزبی، دەسەڵاتێکی دادوەری سەربەخۆی خاوەن ئیرادە، دەستەیەکی مافی مرۆڤی گونجاو لەگەڵ پێوەرە نێودەوڵەتیەکان، دیوانێکی چاودێری دارایی کە توانای لێکۆڵینەوە و لێپرسینەوەی هەبێت، دەستەیەکی دەستپاکی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی گەندەڵی، کۆمسیۆنێکی سەربەخۆی هەڵبژاردن …..هتد دروست بکات، ئەو کاتە دەتوانین بڵێین هەرێمی کوردستان هەنگاو دەنێت بەرەوە قۆناغی ڕاگوزەری دیموکراتی، بە پێچەوانەوە بەدەر لەوە، هەموو ئەوانە دەبنە دروشمێک کە ناوەڕۆکەکەی بەتاڵ دەبێت لە ئامانجی ڕاستەقینەی دام و دەزگای دەستوری.
بۆپێشەوە: پرسی ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم لە دەستور چۆن چارەسەر دەکرێت ؟
خامۆش عومەر: دەستوری ئیتحادی ساڵی، ٢٠٠٥ سنوری هەرێمی کوردستانی دیاریکردووە، تیایدا ئەو دەقەی هێشتۆتەوە کەلە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە هاتبوو، ئاماژە بەوە دەکات، سنوری هەرێمی کوردستان تا ئەو شوێنەیە کە حکومەتی هەرێم تا ڕێککەوتی١٩/٣/٢٠٠٣ بەڕێوەی بردووە، دادگای ئیتحادی باڵاش جەختی لەسەر ئەو سنورە کردۆتەوە. دواتر دەستوری ساڵی ٢٠٠٥ دەقی ماددە (٥٨)ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی هێشتەوە، لەهەمان کاتیشدا دەقی ماددە (١٤٠)ی بۆ زیادکرد، کە هەنگاوەکانی چارەسەرکردنی و یەکلایکردنەوەی چارەنوسی ئەو ناوچانەی دیاریکردووە، ئەوەش دەبوو لە کۆتایی ساڵی ٢٠٠٧ یەکلایکرایەتەوە، بەڵام تاوەکو ئێستا بە هەڵواسراوی ماوەتەوە. ئەو پرسە تەنها لە چوارچێوەی مەسەلەیەکی ناوخۆیی نەماوەتەوە، بەڵکو ڕەهەندی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیشی هەیە، بۆیە نەتەوە یەکگرتوەکان لەو بارەیەوە هەوڵی چارەسەکردنی داوە، بەڵام بێ دەرئەنجام بوو. دەبێت دەستوری هەرێم بە وریایی مامەڵە لەگەڵ ئەو ناوچانە بکات و سازش لە کوردستانیەتی ئەو ناوچانە نەکات کە هەموو بەڵگە مێژوویی و جوگرافیەکان حەقداری ئەو ناوچانە بۆ هەرێمی کوردستان دەگەڕێننەوە.
بۆپێشەوە: ئایا دەستور دەتوانێت زامنی مافەکان بکات؟
خامۆش عومەر: دەستور دان دەنێت بە ماف و ئازادییەکان، بەڵام ئەوە بەس نییە، چونکە گرنگتر لە ماف و ئازادییەکان زامنکردن و گەرەنتی کردنی پاراستنی ماف و ئازادییەکانە. ئێمە ئەگەر سەیری دەستورەکانی دونیا بکەین، تەنانەت دەستورە دیکتاتۆریەکانیش دەبینین دانیان ناوە بە ماف و ئازادییەکان، بەڵام گرفتەکە لە جێبەجێکردندایە، واتە لە بنچینەدا ئەوان باوەڕیان بەو ماف و ئازادیانە نییە، بۆیە پێویستە لە سەرەتادا دەسەڵاتی سیاسی باوەڕی بە ماف و ئازادییەکان هەبێت، لەهەمان کاتیشدا دامودەزگای دەستوری پێویست دروست بکات بۆ پاراستنی ئەو ماف و ئازادییانە، لە نمونەی دادگای دەستوری، کە پێویستە دادگایەکی سەربەخۆ بێت، توانای لێپرسینەوەی هەبێت تەنانەت لە سەرۆک و لادانیشی لە کارەکەی، ئەوەش تەنها بە دەقی دەستوری نابێت، بەڵکو دەبێت ئیرادەیەکی سیاسی هەبێت کار بۆ ئەوە بکات. لە ئێستادا پرسی ماف و ئازادییەکان تەنها پرسێکی ناوخۆیی نییە، بەڵکو بۆتە پرسێکی نێودەوڵەتی، بۆیە پێویستە هەرێم پابەند بێت بە پێوەرە نێودەوڵەتیەکانی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ، و ئەو هەڵە سیاسیانەی ڕابردوو دووبارە نەکاتەوە کە دەبنە هۆی پێشێلکردنی ماف و ئازادییەکان.