دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ دانا مەنمی رۆژنامەنووس سەبارەت بە بەخۆپیشاندانەکانی شارەکانی عێراق و ئایندەی سیاسی ئەو وڵاتە
دانا مەنمی: دواکاری خۆپیشاندەران ئاسان و دایاریکراون بەگشتی(نان، کار، ئازادی، گەندەڵی و چاکسازی) خەباتی خۆپیشاندەرانیان لە ئیران،عیراق، لوبنان، چیلی، یەکخستووە و خاڵی لێکچوونیش ئەو دۆخە ناهەموارەیە کەبەدەستی گەندەڵکاران خوڵقاوە…
دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ دانا مەنمی رۆژنامەنووس سەبارەت بە
بەخۆپیشاندانەکانی شارەکانی عێراق و ئایندەی سیاسی ئەو وڵاتە
بۆپیشەوە: ململانێی نێوان حزب و لایەنە سیاسییەکانی عێراق، چ کاریگەریەکی لەسەر خۆپیشاندانەکان و ئایندەی خۆپیشاندانەکان دەبێت؟
دانا مەنمی: كاتێك خۆپیشاندانهكانی عێراق دهستی پێكرد، حكومهتی عێراق ههندێك بڕیاری بهپهلهی له بواری چاكسازیدا دهست پێكرد، ههرچهنده بەڵێنهكهی نهبرده سهر، لایهنه سیاسییهكانی عێراقیش بۆ ئهوهی خۆشهویستی شهقام بن تێكهڵی خۆپیشاندهران دهبوون و خیتابی سیاسی خۆیان یهكخستبوو لهگهڵ داواكاری خۆپیشاندهراندا، مهرجهعیهتی ئاینیش له عێراق ههندێكجار بێدهنگ و ههندێك جاریش لهگهڵ مانهوهی سهرۆك وهزیرانی دهست لهكاركێشاوه بوو، بهڵام ههموو ئهم ههوڵانه شەقامی عیراقی خامۆش نهكرد، ڕۆژ بە ڕۆژ توڕەیی هاووڵاتیان زیاتر دهبوو تەواوی چین و توێژەكان سنگیان ناوە بەگوللەی هێزە ئەمنییەكانەوە لهپێناو سەختی و زەحمەتی ژیان و بێكاریی و ڕوبهڕوبونهوهی گهندهڵی و خراپی گوزەران و بەڵێنی بێ بنەما و دەستی دەرەكی و پشتكردن لێیان، تاقەت پڕوكێنی كردوون. بەپێی راپۆرتی رێكخراوی مافی مرۆڤ لەعێراق، گوزەرانی خەڵك لەساڵی ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۸ لەخراپترین دۆخدا بووە، بەجۆرێك كە ٥ ملیۆن و ٦۰۰ هەزار منداڵ بێ دایك و باوكن، ۲ ملیۆن بێوەژن هەیە، ٦ ملیۆن هاووڵاتی خوێندن و نووسین نازانن، ۳٥ %ی خەڵكی لەژێر هێڵی هەژاریدا دەژین، له۳۱ % بێكارن، له٦ % ماددەی هۆشبەر بەكاردەهێنن، له۹ %ی منداڵان كار دەكەن، له۳۹ % تووشی چەند جۆرێكی نەخۆشی وەكو كۆلێرا و … هتد بوون، ۱۳ هەزار كارگە لەكاركەوتوون، ۱٤ هەزار و ٦٥٨ قوتابخانە لەناوچووون، چاندنی زهوی لە ٤٨ ملیۆن دۆنمەوە بۆتەوە ۱۲ ملیۆن دۆنم، ۳ ملیۆن و ٤۰۰ هەزار عیراقی ئاوارەی ٦٢ وڵات بوون، ٤ ملیۆن و ۱۰۰ هەزار عیراقی لەشارێكەوە بۆ شارێكی تر ئاوارە بوون، ملیۆنێك و ۷۰۰ هەزار كەس لەژێر خێوەتدا دەژین. دوای شانزە ساڵی حوكمڕانی عێراق و دروستكردنی چوار كابینە، هیچیان بەبێ دەستێوەردان و كاریگەری هەژموونی ئەمریكا و ئێران دانەمەزراون. ناتوانرێت ئەنجامی خۆپیشاندانەكان بەڕوونی دیاری بكرێت، ئەوەی هەیە ئەگەر خۆپیشاندانەكان بەم جۆرەی ئێستا بەردەوام بێت توندوتیژی زیاتری لێ دەكەوێتەوە و عیراق دهبێته گۆڕەپانێك بۆ جهنگی ناوخۆیی و ململانێی نێودەوڵەتی لە نێوان زلهێزەكان .
بۆپێشەوە: خۆپیشاندان و نارەزایەتی جەماوەری، بەدژی گرانی و بێکاری دزی و تاڵانی و دەستێوەردانی دەرەکی زۆرێک لەشارەکانی عێراقی گرتۆتەوە، هۆکار چییە، ئەم خۆپیشاندانانە ناگوازرێتەوە بۆ کوردستان، کە هەمان ئەو کێشە و گرفتانە بەزیادەوە لە کوردستان هەن؟ یان بۆچی خەڵکی کوردستان دەست نادەنە پشتیوانی جەماوەری لە خواستە ڕەواکانی خەڵکی بێبەشی عێراق؟
دانا مەنمی: شهقامی ئێستای ناڕهزایهتیهكان له عێراق نهك دژی كورد و هیچ پێكهاتهیهك نییه بگره خاڵی هاوبهش له نێوان خواست و داواكاری شهقامی عێراقی و شهقامی كوردیشدا ههیه، كوردستانیش له دۆخێكی خراپدایه، جوڵهی حوكمڕانیهتی كوردیش له ماوهی حوكمڕانیهتیدا جوڵهیهكی تهندروست نهبووه، گهندهڵی له كوردستان ههموو سێكتهرهكانی گرتووهتهوه و کاریگەریی خراپی لەسەر ژیانی خەڵک دروستکردووە. ڕاپۆرتی ناوهندی عێراقی بۆ لێكۆڵینهوه و شیكاریه سیاسیهكان لەبارهی ههوڵهكانی عادل عهبدولمههدی سهرۆكوهزیرانی دهست لهكاركێشاوهی عێراق دهڵێت: ئاستهنگهكانی بهردهم عادل عهبدولمههدی بۆ ڕوبهڕوبونهوهی گهندهڵی و چاكسازی حیزبه دهسهڵاتدارهكان له كوردستان و میلیشیا شیعهكان بوون له عێراق. ههرلهبارهی ههرێمی كوردستانهوه دهڵێت: حیزبه دهسهڵاتدارهكانی كوردستان له نێوان ساڵانی ۲۰۰۳ و ۲۰۱۹ له ڕێگای كۆمهڵێك فێڵ و میكانیزمی دارایی و ئیداریی و پرۆژهی وههمی و دزین و بهقاچاخبردنی نهوت وههبوونی ۲۰۰ههزار فهرمانبهرو موچهخۆری بندیوار، زیانێكی زۆریان به سامانی گشتی ههرێمی كوردستان و عێراق گهیاندووه. دهبێ حكومەتی هەرێمی كوردستان پەند لە خۆپیشاندانەكانی عێراق وەربگرێت و ڕێڕەوی حوكمڕانیەتی سیاسی و ئابوری ڕاستبكاتەوە و ژینگە و زەمینەیەكی لەبار دروست بكات بۆ ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی و ڕاستكردنەوەی هەڵەكان و پرۆسەی چاكسازی سیاسی و ئابوری ئەنجام بدات. كوردستان لەڕووی سیاسی و ئابوری و سەربازییەوە بەهێزتر نییە لە عێراق، ئەوەی لە عێراق دەگوزەرێت ئەگەر لە كوردستان بێت زیانەكان زۆر زیاتر دەبێت و دەرفەتی زیاتریش بۆ دەستێوەردانی دەرەكی دەڕەخسێت.
بۆپیشەوە: چ لێکچوونێک لە نێوان خۆپیشاندانەکانی چیلی و لوبنان و ئێران، لەگەڵ خۆپیشاندانەکانی عێراقدا هەیە؟
دانا مەنمی: جهیمس دۆرسی نووسهرو لێکۆڵەری پێشهنگ له پهیمانگەی ڕۆژههڵاتی ناوهڕاست له زانكۆی نیشتمانی سهنگاپوره له راپۆرتیكیدا له ژێر ناونیشانی(خۆپیشاندانە جیهانییهكان) باس له سی وڵاتی جیهانی دهكات كه شهپۆلی خۆپیشاندان دهیگرێتهوه؛ لهوانه ههریهك له وڵاتانی (عێراق، ئێران، لوبنان، چیلی).لهناو لیستهكهدان، چیلی خاوەنی گەورەترین تۆڕی شەمەندەفەری میترۆیە لەسەر ئاستی کیشوەرەکەی خۆی، و ڕۆژانە (۳) ملیۆن کەس سودی لێدەبینن، خۆپیشاندانهكانی وڵاتی چیلی ئهمریكای باشوور به زیادكردنی نرخی میترۆ دژی گەندەڵی و نادادپەروەی حکومەت بەرامبەر بە هاوڵاتیان دهستیپێكرد، دوای بانگهوازهكهی یەکێتی کرێکارییەکانی چیلی بهملیۆنان كهس له سانتیاگۆی پایتهختی ئهو وڵاته كۆبونهوه، بهڵام ههر زوو سهرۆكی چیلی، سێباستیان پینێرا داوای لێبووردنی له میلهتهكهی كرد و بهڵێنی دا كه چاكسازی ئابوری ئهنجام بدات و ههشت وهزیری كابینهی حكوومهتهكهیشی گۆڕی. بهڵام خۆپیشاندهران داوای دهست لهكاركێشانهوهی سهرۆكی چیلی و زیادكردنی ههقدهست و خزمهتگوزاری تهندروستی و پهروهردهیی و ههتا ههمواركردنهوهی دهستوری ههمیشهیی وڵاتهكهیان دهكهن. له ئێرانیش هوتافی خۆپیشاندهران تهنها درووشمی نههێشتنی برسێتی و بێكاری بوو، بهڵام ورده ورده هوتافهكان به ڕووی ئێران و نیزامهكهیدا، توندتربوو، تا گهیشته ئهوهی خۆپیشاندهران بڵێن “مهرگ بۆ خامهنهیی” و وێنهی خامهنهیی وههتا ئاڵای ئێرانیش له شهقامهكان بسووتێنن. دهسهڵاتدارانی ئێرانیش ئێران كهناڵهكانی تۆڕی كۆمهڵایهتی و پهیوهندیكردنی تێلیگرامییان داخستووه، هاوكات ڕۆژ بهڕۆژ خۆپیشاندانهكانی ئێران فراوانتر دهبن. تائیستاش خۆپیشاندان دژی نیزامی ئێران و عهلی خامهنهیی رێبهرهكهی بهردهوامه. له بارهی لوبنانیشهوه لوبنان لە ژێر قەرزێکی قورسدایە، خۆپیشاندان له لوبنان بە دواکاریى کەمکردنەوەى باج دەستى پێکرد، پێشتر حکومەتی لوبنان باجى لەسەرهەندێک لە کاڵاکان زیاد کردبوو، لەگەڵ دەستپێکردنى ناڕەزایەتیی خەڵکدا حکومەت بە خێرایی دەستەبەردارى بڕیارەکەى بوو. بەڵام ئەوە خۆپیشاندانەکانى لوبنانی ڕانەگرت و داواکارییەکان له خزمهتگوزارییهوه گۆڕان بۆ داواكاری سیاسی هەڵوەشانەوەى حکومەت. سەرەنجام سەرۆک وەزیران دەستى لەکار کێشایەوە و کابینەکەى هەڵوەشایەوە. ئێستاش خۆپیشاندهران له لوبنان بهردهوامن و داواى رۆشتنى سیاسى و بەرپرسە “گەندەڵەکان” دەکەن، لەعێراقیش بەهەمان شێوە سەرەتاى خۆپیشاندانەکان داواکاریى چەند دەرچوویەکى زانکۆکان بوو بۆ دامەزراندن، دواتر ئەم دواکارییانە بەرفراوان بوون بۆ داواکاردنى خزمەتگوزارى و پاشان بوو بە خۆپیشاندانیک دژ بە گەندەڵیى و وتنەوەى دروشم لە دژى “بەرپرسانى گەندەڵكار”. بهدهمهوه نهچوونی حكومهتی عێراق و پێدانی بهڵێنی بێكردار، وای لهخۆپیشاندهران كرد كه داواكارییهكانیان لهبێكاریی و بێ ئاو و كارهبا و ڕووبهڕوبوونهوهی گهندهڵی و چاكسازییهوه بگۆڕن بۆ داواكاری سیاسی و داوای گۆڕینی سیستمی سیاسی و شێوازی حوکمڕانی و ههمواری دهستورو ههڵوهشاندنهوهی ههرسێ سهرۆكایهتیهكهی عێراق و كۆمسیۆنی باڵای ههڵبژاردنهكان و یاسایی ههڵبژاردنهكان بكهن. عێراق لەمڕۆدا بەدۆخێکی دژواردا تێدەپەڕێت، ئێستای عێراق ئێستایهكی جیاوازه، چونكه له دوای پرۆسهی ئازادییهوه بۆ یهكهمین جاره نێوماڵی شیعه ناكۆكی تێدهكهوێت! دیوی پشتهوهی خۆپیشاندانهكانی عێراق جگه لهدهستێوهردانی ههرێمایهتی و نێودهوڵهتی ململانێی پهیڕهوانی شیعهی عێراق و شیعهی ئێرانه، كه پهروهردهی دوو قوتابخانهی ئاینین لهنهجهف و لهقوم، ململانێی ئهم دوو مهدرهسه ئاینییه مهزههبییه تهنها له بواری شهریعهت و عهقیده و فیقە و ثهوابت و ئیجتیهاد و عیبادات و نوێژ و قوربانی و ڕۆژو و هتد. نییه، بهڵكو ململانییهكه فۆڕمێكی توندوتیژی ئاینیی و مهزههبی بهرههم هێناوه و مهترسی لهسهر ژیان و گوزهرانی پهیڕهوانی ههردوو مهدرهسهكه دروستكردووه. بۆیهكهمین جاره كه مهزارگهكان له نهجهف و كهربهلا مهترسییان لهسهر دروست دهبێت، یهكهمین جاریشه ماڵی مهرجهعه ئاینییهكان پهلاماردهدرێت و ههوڵی سوتاندنی دهدرێت. لە پاش بەهارى عەرەبیەوە ڕژانە سەرشەقام و ئەنجامدانى خۆپیشاندان و کۆبونەوەى جەماوەریی بووە بە نەریتى خەڵکى ناڕازیى زۆرێک لە وڵاتانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست. داواكاری خۆپیشاندهران ئاسان و دیاریکراون بهگشتی(نان، کار، ئازادی، گهندهلی و چاكسازی)، خهباتی خۆپیشاندهرانیان له ئێران، عێراق، لوبنان، چیلی، یهكخستووه و خاڵی لێكچونیش ئهو دۆخه ناههموارهیه كه به دهستی گهندهڵكاران خولقاوه. هاوتهریب به دهستیوهردانی ههرێمایهتی و نێودهوڵهتی له ههریهكێك لهو وڵاتانهی كه باسمان كردن. دواجاریش خۆپیشاندانهكانی عێراق و ئێران و لوبنان و چهند وڵاتێكی تری عهرهبی مهترسی جیۆپۆلیتیكی گهوره بۆ سهر سیستمی جیهانی و ئیقلیمی دروست دهكهن، و ئهگهری ههیه جهنگێكی گهوره له فوراتهوه ههتا نیل له ناوچهكهدا ههڵبگیرسێت .
بۆپێشەوە: دەسەڵاتی سیاسی لە عیراقدا، بە توندوتیژی وەڵام بەداخوازی خۆپیشاندەران دەداتەوە، کە تا ئێستا بەسەدان کەس کوژراون و بەهەزارانیش بریندار،… هۆکاری دەستبردنی دەسەڵات بۆ توندوتیژی و سەرکوت چۆن دەبینن؟
دانا مەنمی: توندوتیژیی لە ڕووی تیۆرییەوە هەموو ئەو کار و کردەوانە لە خۆدەگرێ کە زەبروزەنگی تێدا بە کار دێت و بەشێوەیەکی گشتی (مەعنەوی وماددی)شێوازێکی تاکی یان کۆمەڵی لە خۆ دەگرێ، به درێژایی مێژووی مرۆڤایهتی توندوتیژی چ له ناو خێزان و لهناو كۆمهڵگە و دهسهڵاتی سیاسی دا ههبووه و بهپێی ئاستی گهشهی هۆشیاری كۆمهڵگەكان توندوتیژی رهتكراوهتهوه. كهواته توندوتیژی بەشێکی دانەبڕاوە لەژیان و بهشێكه له جیهانی ئهمڕۆمان و له جیهانی دوێنی و لهوانهیه له جیهانی سبهینیمان بێت. هیچ كۆمهڵگەیهك بێ توندوتیژی نییه و ههڵگری فۆڕمێك له فۆرمهكانی توندوتیژی یه و بهراده و بڕی جیاواز توندوتیژی تیدایه. دۆركهایم باوهڕی وایه توندوتیژی بهشێكی دانهبڕاوه له دونیای تاكهكهس و گروههكانی ناو كۆمهڵگە و سیستهمی سیاسی و دهسهڵاتداران. زۆرجار دهسهڵاتداران توندوتیژی وهك جۆرێك له جوانی نمایش دهكهن. بونهوهری عاشق به توندوتیژی دروست دهكهن. ههموو دهسهڵاتێك فهلسهفهی پۆزهتیڤ نرخانی توندوتیژی ههیه ههردهسهڵاتێكیش به زمانی توندوتیژی قسهی كرد، لهپشتیهوه میلیشیایهكی چهكداریشی ههیه بۆ بێدهنگكردن و سهركوتكردنی كۆمهڵگە. کاڕل شمیت دهڵێت”جهوههری سیاسهت توندوتیژیه”. ئهم دهربرینه پیویستی به قوڵبونهوه و شرۆڤهكردن ههیه، بهڵام ناچینه ناو ئهو بابهتهوه پهردهی لهسهر ههڵنادهینهوه. توندوتیژی بۆ كورد به درێژایی مێژوو بهشێک له سیاسهتی داگیرکهرانی کوردستان بووه و بۆ تهسلیمبون و سڕینهوهی ناسنامه و شوناسی كوردایهتی و كوردبوون. كورد ههموو جۆرو فۆرم وچهشنه توندوتیژیهکیان لهسهر تاقیكراوهتهوه. له دوای ڕاپهرینیشهوه توندوتیژیی سیاسی بەشێكە لە ئەدەبیات و مێژوی حیزبی دەسەڵاتدار له كوردستان. هۆكاری دهسهڵات بۆ توندوتیژی ترسه، ترس له ئازادی له ههڵویست له ئیرادهی میلهت ،ترس هێزێکی سایکولۆژییە ههم مرۆڤی بچکۆلە و دەستەمۆکراو و کۆیلە و بێکاراکتەر بەرهەم دەهێنێت، ههمیش دهسهڵاتی ستهمكارو دیكتاتۆرو فاشیزم دروست دهكات. دهسهڵات دەخوازێت كۆمهڵگە كۆمهڵگەیهكی ترساو بێئیرادەو بێ زمان بێت، كۆمهلگە تا دیواری ترس نهڕوخێنێت ئازادی بۆ ناگهڕێتهوه، کۆیلایەتی لەترسەوە دروست دەبێ و ئازادیش لەباوەڕبەخۆبوونەوە .
بۆپێشەوە: تادێت خۆپیشاندانەکانی شارەکانی عێراق بەرینتر دەبنەوە، ئایندەی ئەم خۆپیشاندان و نارەزایەتییە جەماوەرییانە، چۆن دەبینن؟
دانا مەنمی: لهوهڵامی پیشومدا لهبارهی ئایندهی خۆپیشاندانهكان گوتم ئەگەر خۆپیشاندانەكان بەم جۆرەی ئێستا بەردەوام بێت توندوتیژی زیاتری لێ دەكەوێتەوە و عیراق دهبێته گۆڕەپانێك بۆ جهنگی ناوخۆیی و ململانێی نێودەوڵەتی لە نێوان زلهێزەكان .