دیمانە لەگەڵ تەها سلێمان نووسەرو لێكۆڵەر و بەرێوەبەری دەزگای لێکۆڵینەوە لە بواری جینۆسایدو ئەنفال، سەرنووسەری گۆڤار و ماڵپەرێ جینۆساید كورد… لە ٣١ هەمین ساڵیادی شاڵاوەکانی ئەنفالدا…
تەها سلێمان: تاوانەكە بەپلان و سەرپەرشتی ڕاستەوخۆی حكومەتی عێراق ئەنجام دراوە و هەر ئەویش بەپرسیارێتی پلەیەك هەڵدەگرێ لەئاستی تێكڕای ڕەهەندەكانی تاوانەكە..
دیمانە لەگەڵ تەها سلێمان نووسەرو لێكۆڵەر و بەرێوەبەری دەزگای لێکۆڵینەوە لە بواری جینۆسایدو ئەنفال، سەرنووسەری گۆڤار و ماڵپەرێ جینۆساید كورد… لە ٣١ هەمین ساڵیادی شاڵاوەکانی ئەنفالدا…
بۆپێشەوە: كارەساتی ئەنفال، بەرگی كەمپەین و ئاكسیۆنی بەبەردا كراوە و هەموو ساڵێك لەو یادەدا حزبەكانی دەسەڵات، دێنە سەر خەت و باقی ساڵەكە و ساڵەكان، كەمترین ئاوڕ لە كارەساتی ئەنفال و مەرگەساتەكانیتر دەدەنەوە، لەو بارەیەوە دەڵێن چی؟
تەها سلێمان: سەرەتا با دەستەواژەیەك ڕاست بكەینەوە، ئەویش ئەوەیە كە ڕۆژنامەكەی ئێوە و تەواوی میدیای كوردی بە “بینراو، بیستراو، نووسراو، ئەلیكترۆنی، سۆسیال میدیا”، كاتێك باسی تاوانەكانی كیمیابارانكردن و ئەنفال و جینۆساید دەكرێ، “كارەسات” بەكاردێنن، كە ئەمە هەڵەیەكی كوشندەیە و كارەکە دەكات بە ڕووداوی “ئاگركەوتنەوە، لافاو، بومەلەرزە” و هەر ڕووداوێكی تری سرووشتیە نەك بۆ تاوان، چونكە لەتاواندا بكەر هەیە و هاوكات چوارچێوەی یاسایی هەیە بۆ ناسینەوەی تاوانەكە، جا ئەگەر تاوانی جینۆساید بێ؟ یان تاوانی دژی مرۆڤایەتی ؟ یان تاوانی جەنگ؟ یاخود تاوانی دوژمنكارانە؟
هەرچی بۆ وەڵامی پرسیارەكەشە، من پێم وایە نەك تەنیا حزبەكانی دەسەڵات، بەڵكو حزبەكانی دەرەوەی دەسەڵاتیش و میدیا و ناوەندە جیاجیاكانیش، ئەكرێ لەچوارچێوەی ئەو پرسیارەدا پۆلێن بكرێن و بخرێنە بەردەم بەرپرسیارێتی. چونكە تێكڕا لەئاستی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال، كیمیاباران و جینۆسایدی هەڵەبجە، جینۆسایدی فەیلیەكان، جینۆسایدی بارزانیەكان، جینۆسایدی قەڵادزێ، جینۆسایدی سەید سادق، جینۆسایدی ئاوایی سۆریا، جینۆسایدی ئەشكەوتی دەكان، جینۆسایدی ئۆردگای زیوێ، جینۆسایدی ئێزدییەكان، جینۆسایدی سەردەشت و تەواوی تاوانەكانیتر، تەنیا ئەو رۆژەی یادی تاوانەكەیە یان نزیكە لەیادی تاوانەكە بیریان دەكەوێتەوە و قسە دەكەن یان وتار دەدەن، و ئیتر دوای ئەوە بیریان دەچێتەوە یان لەبیری دەكەن و بە پێویستی نازانن قسە بكەن.
بۆیە ئەگەر قسە لەسەر بەرپرسیارێتی بێت، پێم وایە هەمووان هەریەكە و بەئاست و قەبارەی خۆی بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێ، و ئیشكالیەتی گەورەش ئەوەیە هیچ كامیان لەئاستی ئەو بەرپرسیارێتیەدا ڕاناوەستن و نایسەلمێنن كە لەهەڵەیەكی كوشندەدان؟ بەتایبەت دەسەڵات و حزبەكانی دەسەڵات! لەئاستە گشتی و تایبەتەكەدا بەرپرسیارێتی گەورەتریان دەكەوێتە سەرشان و بڕواشم وایە تا لەم ئاستە و بەم كڵۆڵیە قسە لەبارەی ئەنفال و تاوانەكانی ترەوە بكرێت، ناتوانرێ نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی تاوانەكان بكرێت و لەجوغزی لۆكاڵی و متبوون دەربهێنرێ و مافی خۆی پێبدرێ.
بۆپێشەوە: ژمارەیەك لە كرێگرتەكانی بەعس لە كوردستان، لەوانە مەفرەزەخاسەكان، سەرۆكی فەوجە خەفیفەكان(جاشەكان)، چاو ساغ و بەشدار لە كارەساتی ئەنفالدا بوون، ئەمانە هەموویان بە بڕیاری حزبی، نەك دادگا و لێپرسینەوەیەك، بەر لێبوردنی حزبی كەوتوون، لەو بارەیەوە دەڵێن چی؟
تەها سلێمان: بڕیاری لێخۆشبوون لە مووستەشارو ئامرسریە و هەر تۆمەتبارێكی بەشداربوو لە تاوانەكانی ئەنفال و كیمیاباران، بڕیارێكی سیاسی بەرەی كوردستانی بوو، كە ئەوكاتە زۆربەی حزبەكانی تێدابوو. ئەم بڕیارە لەسەربنەمایەكی ناڕاست و نابابەتی دراوە و زوڵم و ناهەقیەكی گەورەیشە دەرهەق بەكەس و كاری قوربانیەكان، كە ئەكرێ بۆ ئەو سەردەمەی بڕیارەكەی تێدا دراوە، جۆرێك بێت لە ڕەشەكوژی و كاردانەوەی خراپ. بەڵام ئەم بڕیارە لە ڕووی یاساییەوە هیچ ئیعتبارێكی ئەوتۆی نییە و بەهیچ شێوەیەكیش ناتوانێ نوێنەرایەتی كەس و كاری قوربانیەكان بكات، بەڵكو ئەوە مافی بێ چەندوچوونی كەسوكاری قوربانیەكانە و هەر ئەوانیش ئێستا و هەر كاتێك دەتوانن بچن لە دادگا سكاڵا تۆماربكەن و داوای ئەوە بكەن ئەوەی بەشداری لە تاوانەكان كردوە دادگایی بكرێن.
دەمەوێ ڕوونتر بڵێم؛ ئەم بابەتە تەنیا ئەو ژمارەیە نییە كە لەلایەن دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقەوە داواكراون و ژمارەیان “423” چوارسەدو بیست و سێ كەسە، و “258” دووسەدو پەنجاو هەشت كەسیان لە هەرێمی كوردستانن؟ بەڵكو ژمارەكە زۆر لەوە زیاترە. هەر بۆ نموونە كاك دەرسیم دیبەگەیی ناوی زۆرێك لەو تۆمەتبارو داواكراوانەی لە كتێبەكەی خۆیدا “ئینسكۆپیدیای جینۆسایدی كوردستان” بڵاوكردوەتەوە و ئێمە لە كتێبی “جینۆسایدی گەلی كورد، تاوانی ئەنفال” لیستێكی “673” شەش سەدو هەفتاو سێ كەسیمان بە ناو و زانیارییەكانیانەوە بڵاوكردوەتەوە، و باوەڕیشم وایە هێشتا ئەوە نموونەیەكی كەمیانە و ژمارەكە زۆر لەوە زیاترە، چۆن؟
لەسەرتاسەری عێراق ناوی “423” كەس داواكراوە، ئەگەر لەم ژمارەیە “258”كەی كوردستانی لێدەربكەی كە موستەشارو ئامرسرییەن، واتا “165” تۆمەتبار لەعێراق دەمێننەوە كە بەشداری تاوانی ئەنفالیان كردبێ! باشە لە سوپای عێراق فیرقە و لیواكان، هێزی ئاسمانی، سەركردایەتی بەعس، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، سەرۆكایەتی كۆماری عێراق، دەزگای ئەمن، دەزگای موخابەرات، رێكخراوەكانی بەعس، گاردی كۆماری، و زۆر دام و دەزگای تری بەعس و دەوڵەتی عێراق، تەنیا “165” كەس بەشدارییان لە تاوانی ئەنفال كردوە؟! بێگومان نەخێر؛ و ژمارەكە زۆر لەوە زیاترە و كێشەی گەورەی ئێمەش ئەوەیە تا ئەم ساتەوەختە نەمانتوانیووە بەشێوەیەكی ڕاست و درووست لیستی ناوی تاوانبارو تۆمەتبارەكان ساغ بكەینەوە! كە ئەمەش پێویستە دوای ساغكردنەوەی ناوەكانیان لەدادگایەكی تایبەت چ لەسەر ئاستی عێراق و چ لەسەر ئاستی كوردستان، بەبێ گوێدانە پلە و پایەیی جیاجیایان دادگایی بكرێن. كە بەداخەوە ئەوانە ئێستا چ لەسەرئاستی عێراق و چ لەسەر ئاستی كوردستان، لەجیاتی دادگاییكردن و لێپرسینەوە پلە و پایەی حزبی و سیاسی و حكومی و تەنانەت سەربازیشیان هەیە!
بۆپێشەوە: دوای ٣١ ساڵ بەسەر كارەساتی ئەنفالدا، دەسەڵاتی سیاسی لە كوردستان، ئەو دۆسیەیە وەكو سەرمایەی سیاسی بەدەستەوە گرتووە، كەچی بۆ قەرەبووكردنەوەی كەس و كاری قوربانیانی ئەم كارەساتە كەمترین هەنگاو نانێت، چۆن دەڕوانە ئەو مامەڵەیەی دەسەڵاتی سیاسی؟
تەها سلێمان: بۆ بەشی یەكەمی پرسیارەكە ڕاستی ئەوەیە بپرسین ئایا بەڕاستی دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی كوردستان توانیویەتی وەك سەرمایەیەكی سیاسی “نەتەوەیی-نیشتمانی” مامەڵە لەگەڵ دۆسییەی ئەنفال و تێكڕای دۆسییەی تاوانەكانی تر بكات و كار لەسەر رەهەندە فەلسەفی و فیكری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەكانی بكات؟ من گومانم هەیە وابێ و ئەگەریش وابوایە ئێستا توانرابوو بەلایەنی كەم دۆسییەكە لە ئاستی ناوچەییەوە بكرێتە دۆسیە و خەمێكی گشتی كۆمەڵگە و پاشانیش سنووری لۆكاڵی دەبڕٍی و دەبووە دۆسییەكی نێودەوڵەتی و كاری جددی لەسەر دەكرا! من تێدەگەم لەوەی لەئاستی بەنێودەوڵەتیكردنی دۆسییەی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال و تاوانەكانی تریش، لەمپەر(ڕێگری)و بەربەستی گەورەهەن، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ، كەلایەنە نەرێنیەكانی كاركردنی دەسەڵاتی سیاسی كوردستان لەسەر پرسەكە نەبینین و هەموو هۆكارەكانی بەلۆكاڵی مانەوەی دۆسییەكە بخەینە ئەستۆی دەرەوەی خۆمان! بۆیە ئەم لایەنە پێویستی بەجارێكیتر خوێندنەوە و راڤەكردنی بابەتیانە و رەخنەی جددی هەیە ، و ناکرێ بەسەریدا ببوێرین و بەپاساوی جیاجیا خۆمانی لێ بەدووربگرین، و تا ئەمەش نەكەین، ناتوانین ئاستی بەرپرسیارێتیەكە وەك خۆی دەست نیشان بكەین و پرۆسەی كاركردن تیایدا بخەینەوە سەر ڕێگا راستەقینەكەی خۆی.
بۆ بابەتی قەرەبووكردنەوەی كەس و كاری قوربانیەكانی تاوانی جینۆسایدی ئەنفال، جینۆسایدو كیمیابارانكردنی هەڵەبجە، جینۆسایدكردنی بەرزانیەكان، جینۆسایدكردنی قەڵادزێ، جینۆسایدكردنی فەیلیەكان، جینۆسایدكردنی سەیدسادق و تێكڕای تاوانەكانی تر، ئەمە بابەتێكی جیاوازترەو لە بنەڕەتدا ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستان یان دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان نییە قەرەبووی زیانەكانی كەس و كاری قوربانیەكان بكاتەوە، بەڵكو ئەركی حكومەتی ناوەندی “عێراق”ە ئەو كارە بكات وەك میراتگرەوەی حكومەتی پێشووی عێراق، چونكە تاوانەكە بەپلان و سەرپەرشتی راستەوخۆی حكومەتی عێراق ئەنجام دراوە و هەر ئەویش بەرپرسیارێتی پلە یەك هەڵدەگرێ لەئاستی تێكڕای رەهەندەكانی تاوانەكە بە قەرەبووكردنەوەشەوە. پاشان با بێینە سەر ئەوەی بزانین ئیلتزاماتی حكومەتی عێراق چییە لەم ئاستە و هی حكومەتی هەرێمی کوردستان چییە؟
ئێمە شەش دۆسییەمان هەیە كە وەك” تاوانی جینۆساید، تاوانی دژی مرۆڤایەتی، تاوانی جەنگ” لە دادگای باڵای تاوانەكان ناسێنراون و بڕیاریان لەبارەوە دراوە، ئەوانیش “تاوانی جینۆسایدی ئەنفال، تاوانی جینۆسایدو كیمیابارانكردنی هەڵەبجە، تاوانی جینۆسایدكردنی بەرزانیەكان، تاوانی جینۆسایدكردنی فەیلیەكان، تاوانی راگواستن و جینۆسایدكردنی قەڵادزێ، تاوانی ڕاگواستن و جینۆسایدكردنی سەید سادق”. بەشێك لەم تاوانانە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق سەلمێنراون و بەشێكیان تا ئێستا نەسەلمێنراون، گرنگترین هەنگاو ئەوەیە، ئەنجومەنی نوێنەران بڕیارەكانی دادگا لەبارەی دۆسییەكانەوە بسەلمێنێ، و پاشان بە پڕۆژە یاسایەك كە لە پەرلەمانەوە گفتوگۆی لەسەر بكرێ و ئیقرار بكرێ، حكومەتی عێراق ئیلزام بكرێ بە قەرەبووكردنەوەی تەواوی زەرەرو زیانەكانی كەس و كاری قوربانیەكانی تاوانەكان. بەڕای من؛ جگە لەوەی تا ئێستا ئەنجومەنی نوێنەران بەم ئەركە هەڵنەستاوە، لەناو پێكهاتەی هەم حكومەتی عێراق و هەمیش ئەنجومەنی نوێنەران و هەمیش سەرۆكایەتی كۆماردا، نوێنەرایەتی كوردستان نەیانتوانیوە ئەم رۆڵە گرنگە بگێڕن، و ئەمە بكەنە یاسا و هەروەك ڕۆڵی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش لەم ئاستە تا ئێستا رۆڵێكی لاوازو پەراوێزخراوە، كە نەیتوانیوە فشارەكانی بگەیەنێتە ئاستی پێویست و یەكلایی كەرەوە لەسەر ئەم بابەتە.
دەمەوێ ئەوەش بڵێم تا ئەم هەنگاوە لەسەر رێڕەوی یاسایی خۆی یەكلایی نەكرێتەوە؟ نەدەتوانرێ قەرەبووكردنەوە بخرێتە سەر سكەی خۆی، نە داوای لێبوردنی فەرمی دەوڵەتی عێراق جێبەجێ دەبێ، وە نە ڕووفاتی قوربانیەكان دەگەڕێنرێتەوە بۆ زێدی خۆیان، نە گەرنتیەك هەیە بۆ دووبارە نەبوونەوەی تاوانەكان لە ئایندەدا.