دایەلۆگی نێوان کیژوکوڕ لەحەیران دا… نەجم محەمەد
پێش ئەوەی بچمە ناو بابەتەکەم بەپێویستی دەزانم پێشەکیەکی کورت لەسەر حەیران بخەمە ڕوو دیارە هونەری حەیران هونەرێکە تایبەت بە میللەتی کورد وتەنها کورد خاوەنیەتی. حەیران هونەرێکە تایبەتمەندێتی خۆی هەیەو لەسەر شێوازی مەقامی بەیات دەگوترێ. وشەی حەیران گەلێ مانای هەیە باوترین وسەرەکیترین مانای حەیران واتا: (شەیدابوون هۆگربوون شۆک بوون قوربان بوون) وتێکستی حەیران لەشێوەی (پەخشانە شیعرو وشیعری ئازاد) دایە و لەسێ بەندی خاوەن سەروا پێکدێ کەبریتیە لە (سەربەندو ناوبەندو دوابەند) بەشێوەیەکی گشتی حەیران دوو جۆری هەیە (سەرچیایی ومەجلیسی) وزیاتر لە دەشتی هەولێرو سۆران وبیتوێن وپشدەرو مەهابادو موکریان حەیران هەیە و لەناوچەکانی تری کوردستان وپارچەکانی تری کوردستان جگە لەباشوورو ڕۆژهەڵات کوردستان نییە.
ناوەڕۆکی حەیران بەگشتتی ئەویندارییە، هەرەوەها هەندێ حەیرانیش بۆجوانی سروشت و پیاهەڵدان وبۆشین ولاوانەوەو هتد گوتراوە. دیارە حەیران بەرهەمی چینی خوارەوەی کۆمەڵگەی کوردیە چینە جوتیارو هەژارو سادەو زەحمەتکێشەکەی، نەک چینی سەرمایەدارو فیئوداڵەکەی .
لێرەوە دەچمە ناو بابەتەکەمەوە دیارە ژن لەحەیراندا پانتاییەکی گەورەی داگیر کردوە وزیاتر حەیرانەکان لەزمانی ژنەوە بەیان کراون وگوتراون وهەستی ژنانە دەربڕین تیایدا باڵایە و هەربۆخۆی ناوی خودی حەیرانیش ناوێکی ژنانەیە و هەروەها لەبواری حەیران چڕیندا وێڕای کۆت و بەندو سیستەمی پیاوسالاری لەکۆمەڵگەی کوردی دا چەندین حەیرانبێژی ناوداری ژن هەبوون وحەیرانیان گوتووە لەوانە: (مەنیج حەیرانی موکریان وشەمامێ مەحمودی و خەزاڵی حەیرانبێژ وئامینەی حەیرانبێژو وخەجێ عەبدوللاو ئامینە کوڵندە وفاتمێ سەروەرێ وهتد).
یەکێک لەجوانیەکانی حەیران ئەوەی کەناوەڕۆکەکەی دایەلۆگی ئەویندارانەی ڕاشکاوانەی نێوان کیژو کوڕە کەلەنێو حەیرانەکاندا بە کچەتیمە حەیران وکوڕەتیمە لاوە هاتووە.
ئەم دایەلۆگەی نێوان کچ وکوڕ لەحەیراندا دوو دیوو دوو ڕەهەندی هەیە، یەکەمیان گوزارشتێکی ڕاشکاوانەو بوێرانەو کراوەییانەی نێوان کج وکوڕە
دووەمیان بەکارهێنانی حەیرانە وەک دەربجە و ئولگویەک بۆ گوزارشتکردن لەهەستە قەدەغەو خەفەکراو وتابۆکراوەکان کەلەلایەن کۆمەڵگەی پیاوسالارییەوە سنووربەند کراوە.
ئەو دایەلۆگە ڕاشکاو بوێرانەی کەلەحەیرانی کوردیدا هەیە نەلەگۆرانی فۆلکلۆری کوردیدا هەیە و نەلە سیاچەمانە و نەلەلاوک دا هەیە، تەنانەت لەزۆربەی گۆرانیەکانی ئەم سەردەمشدا ئەودایەلۆگە غائیبە .
هەروەها ئەوهەست و دەربڕینە ژنانەیەی لە حەیراندا هەیە لە گۆرانی فۆلکلۆری کوردیدا نییە. ئەوەی هەیە لەگۆرانی فۆلکلۆردا هەستێکی پیاوسالارانەی زاڵە وهەستی ژن تیایدا ونە بەجۆرێک لەحەیراندا ژن قسەکەرە وکارئەکتەرە، بەڵام لەگۆرانی فۆلکلۆردا ژن قسەی نییەو وپاسیڤە.
دایەلۆگی نێوان کیژ وکوڕ لەحەیراندا زۆرجار ڕادەی هوشیاری و ئاگایی و پێشکەوتنی کۆمەڵگەش نیشان دەدات
وئەوکیژوکوڕانەی حەیرانیان گوتوە وحەیرانیان دروست کردوە من پێم وایە ڕچە شکێن بوون .
ئەگەر بەوردی خوێندنەوە بۆ دایەلۆگی نێوان کیژ وکوڕ بکەین لەحەیراندا دەبینین ڕاشکاوانە وبێ پێچ وپەنا گوزارشتیان لەهەست وسۆزی ناخ ودڵیان کردووەو دڵیان بۆیەک کردۆتەوە وئەوەی لەخەون وئارەزوو وخەیاڵیاندا بووە بەرامبەر بەیەکدی زۆر ڕاشکاوانە وئازایانە بۆیەکیان دەربڕیوە داوایان لەیەکدی کردووە کە ئەوخەون وئارەزوانە بکەنە ڕاستی وچی دی هەر خەون وئارەزوو نەبێ.
لەودایەلۆگانەدا دەستیان بردووە بۆ تابۆ وقەدەغەکراوەکان وەک ژوانی شەوان و ماچ و ئاوێزان وهتد.
کەگوێ لەودایەلۆگانەی نێوان کیژ وکوڕ دەگریت واهەست دەکەیت گوێت لەدایەلۆگێکی شانۆیی یان ئۆپەرێتیە نەک حەیران ئەمەش دیسان جوانیەکی تری داوە بەحەیران کەوەک دەقێکی شانۆیی وئۆپەرێتی وایە .
حەیران بەهەست وسۆزێکی تایبەتەوە دەگوترێ کە دایەلۆگی نیوان کچ وکوڕی تێدا دەگوترێ. حەیران نەفەسێکی درێژی ئازادانەی ئەدای تێدایە کەبەئاسانی جێگەی دایەلۆگی تێدادەبێتەوە ودایەلۆگەکان بەڕوونی بی هێچ لەنگیەک گوزارشتیان لێ دەکرێ.
من پێم وایە حەیران بەرهەمێکی ئەدەبی وهونەرییە کەدەبێ ئێمەی کورد شانازی پێوەبکەین .
کەکۆتاییدا بۆڕوونکردنەوە و دەوڵەمەندکردنی بابەتەکە بەپێویستی دەزانم کە نموونەی حەیرانێک بخەمە ڕوو دیارە نموونەکان زۆرن :-
حەیران دەیگۆت: کوڕەتیمە لاوە ئەوشۆکە شەوبایە، ئەتۆ لۆمن وەرە مەرکەزێ ژوانێ لەگوندێ مەشایی وهەڵڵایە، کیـژ دەیگۆ: بابانم خرابی نەهاتمە مەرکەزێ ژوانێ تالعی کوڕەتیمە حەیرانێ هەردوو چاوی من لەخەودامایە.
حەیران لەگردی گۆمێ بەژن برندی بەیداغی ڕۆمێ لەبۆ من برێنە دایکی حەیرانێ گەلەکی چەکان بەنازدار حەیرانێ وەنەکا ناسکا نەوەک بەژنی بچۆمی بژینە ئەمن لۆتۆ شێت بووم گەردەن بەخارێ عەسرێکە جوابت دەدەمێ لەگۆمێ هەوری ئەوەل مانگی زستانێ جۆتم کە لەبن لێفێ بمنوێنە.
تێبینی: نموونەی تێکستی حەیرانەکەم لەکتێبی (حەیران وچەندبۆچوونێکی تر) جەمیل سنجاوی وەرگرتووە.