لەدوێنێ یەکی تاریکەوە بۆ ئەمڕۆیەکی ڕووناک…. لەدیوانی دوێنێ تاریک بوو عبدالقادر سەعید…نووسینی/ جەمال نوری
شاعیر ئەو کەسەیە کە زیاد لە پێویست ئەبینێت، واتە وەک شایەتێک وایە. بەڵام نوقتەی یەکگرتنەوەی لەگەڵ خەڵکیدا ئەوەیە گرنگیدانێتی بە دنیاو ژیان: مرۆڤێکە ئەیەوێت فێربێت، ڕۆحێکی گەڕۆکە. واتە پێش هونەرو داهێنان، ئەژی و دەگەڕێت. بەس من لێرەدا زیاتر لەوەی باسی گەران و ڕاستی و جوانی و شاهید بونی داهێنەر بکەم، ئەمەوێت باسی هەستی بکەم یان مەسەلەی دڵ و خۆشەویستی. دەبینینین شاعیر لەلایەک هەستێکی ئێجگار فراوان و گەورەی خۆشەویستی تێدایە، لەلایەکی تریشەوە ڕۆئەچێتە پاڵەپەستۆیەکی ناوەکی و ئازارێکی بێبنەوە. ئەم پارادۆکسە پانتایەکی فراوانی لە دیوانی دوێنێ تاریک بوو. دا داگیرکردوە.
پارادۆکس لەدەقەكانی (عبدالقادرسەعید) دا بەشێوەیەکی ئێستاتیکی کاری لەگەڵ ئەم پارادۆکسەدا کردوە، وەک لە دەقی ” بەهەشت و دۆزەخ” دا بەجوانی دەردەکەوێ.
لێرەدا دەڵێ :–
سۆزانییەکان، بەئاشکرا پێدەکەنن
بەنهێنی دەگرین،..
نیشتمان فرۆشەکان بە ئاشکرا دەگرین
بەنهێنی پێدەکەنن..
دەبینین دووم مەفهومی دژە یەک لەدەقێکی شیعردا دەکاتە هاوەڵی یەک، لێرەدا شاعیر هانای بردۆتە بەر کۆدو هێماو دەستەواژە گەلێک مەگەر لەحاڵەتی شیکردنەوەدا بۆمان دەربکەوێ داخۆ ئەو چەمکە سۆزانیەک و نیشتمان فروشێک چۆن لە هاوکێشەیەکدا دێنەوە، ئەمە ئەو شارەزایی و بیرکراوەیی شاعیر دەخاتە روو بەڕوونی. ئەو پارادۆکسە نیشان دەدا. وەک لێرەدا دەڵێ… نیشتمانفرۆشەکان بەئاشکرا دەگرین بۆ قوربانیەکان کە بۆ خۆیان بوونەتە جەلاد، بەڵام دواتر پێیان پێ دەکەنن.. وەلێ سۆزانی کە لەشی خۆی دەفرۆشێ بە ئاشکرا پێ دەکەنێ وەلێ دواجار بۆ حاڵی خۆی دەگری کە پاشەڕۆژێکی دروست نەکرد.
شاعیر بۆ شوێنێکی دیکە دەگەڕێ، شوێنێک کە تیایدا دووربێ لە ترس و تۆقاندن، دووربێ لە موعیزەو تەکفیرکردن لەهەردوو دۆخەكەشدا جووڵەكان كارێكتەرێكی سەرەكی دەربڕینە هەستییەكانە كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەناوەڕۆكی ئەم جێگەیەوە هەیە.
هیچ ڕێگایەک
ناچێتەوە سەر هیچ سۆزانیخانەیەک
تەنیا ئەو ڕێگایەک نەبێت
ئەندازیاری هەژاریی
نەخشەی بۆ کێشاوە
عبدالقادر سەعید لە دیوانە شیعرێکەی دەخوازێ مرۆڤ بەکامڵی ژیان بگات، لەڕێگای زمانی شیعرەوە دەیەوێ ئەمە تەوزیف بکات. واتە ئەگەر شعر ئه‌رکێکی دیکه‌ی هه‌بێت، ته‌نیا ئه‌وه‌یه کارێک بکات، ئینسان هه‌ست به ئینسانبوونی خۆی بکات. زمانی شیعر زمانێکه بزۆز نه‌ک جێگیر، له ناخی هه‌موو شاعیرێکدا، زمانزانێکی داهێنه‌ر هه‌یه. شاعیر له‌و زمانه‌ی که‌سانی دیکه پێی دەدوێن جیاوازترە..
شاعیر لە (دوێنێ تاریک بوو) تێکشکاندنی واقیع و دەرکەوتەکانی، پێشان دەدات.
بەڵام ئایا چ شتێک دەتوانێت پەرە بەو فیکرە قووڵە بدات کە شاعیر بۆی دەکۆشێ.. ئایا تاکە جووڵێنەر و بەکاربەری ئەو فیکرە چییە؟ ڕەخنە چۆن دەتوانێت بەشداری لە گەشەسەندنی مەعریفی دا بکات.
ڕەخنە هێزی جووڵێنەری کۆمەڵگە و کەلتوورەکەیەتی. هەر کاتێ ڕەخنە توانی خۆی بگەیەنێتە ئاست پرسە واقیعییەکان و توانای تێپەڕاندنی دۆخی واقیعی خۆی هەبێت. ئەگەر نا، لەو ئاستەی هەیە بگرە نزمتریش، دادەبەزێت.
عبدالقادر سەعید لەڕێگای ڕەخنە واقیعیەکانیەوە لەو کەلتورە ڕزیوەی کۆمەڵگە دەدات و دەیەوێ لەڕێگای فیکرەوە
واقیعی پۆست مێژووی کۆمەڵگە تێپەڕێنێ.
هەروەک لە دەقی
(هەژاریی گیاکەڵەی باخێکە
تەنیا بەجوتیاری
وریا بنەبڕ دەکرێت)..!
کۆمەڵگەی ئەڵمانیا لە رێگەی فیکرەوە توانی (پۆست مێژوو/ post-history) تێبپەڕێنێت. بە هەمان شێوەی دەڵێت فەلسەفەی ئایدیاڵی ئەڵمانی درێژەپێدەری مێژووی ئەڵمانیایە. لەو کاتەدا فەلسەفەی ئەڵمانیا لەژێر هەڕەشەی بەدرۆخستنەوە دابوو، بەڵام لە دیدی (مارکس)دا ئەو ڕەخنانە جگە لە چەند هەوڵێکی رووکەش، کە بە کەرەستە و دەستەواژەی توڕە و بەسەرچوو، هیچی دیکە نەبوو.
لەو بۆچوونەی (مارکس)دا بۆمان دەردەکەوێت ڕەخنە تاکە جووڵێنەری کۆمەڵگە و کەلتوورەکەیەتی. بە سەرنجدانمان لە مێژوو و کەلتووری پێنجسەد ساڵەی ئەڵمانیا، بۆمان دەردەکەوێت بەردەوام فەیلەسووف، ئەدیب و هونەرمەندی گەورەی پێشکەش بە جیهان کردووە. ماوەی چەند سەدەیەکە کۆمەڵگەی ئەڵمانیا ساڵ لە دوای ساڵ تەکانی گەورەی بە خۆوە بینیوە. بە ئاسانی دەتوانین میتۆدە ڕەخنەییەکانی ئەڵمانیا بناسینەوە.
بە هەمان شێوە ئەم هاوکێشەیە بۆ فەرەنسایش هەر گونجاوە، بە تایبەت کاتێ بمانەوێت هەڵوێستە لەسەر مێژووی پێش شۆڕشی فەرەنسی بکەین. شۆرشی فەرەنسی ساڵی 1789 هەر بە تەنیا رووداوێک نییە، کە لە ئەنجامی توڕەیی و هەژاریی خەڵکەوە سەرچاوەی گرتبێت، بەڵکو زادەی هۆشیاربوونەوەو گەشەکردنی مەعریفی و ڕەخنەیی کەلتووری فەرەنسا خۆیەتی…بۆیە کاتێ ناوی ئەو شۆڕشەمان بەر گوێ دەکەوێت، (رۆسۆ)، (مۆنتیسکۆ) و (ڤۆڵتێر)مان بیر دێنەوە. ئەوان لە رێگەی خوێندنەوە ڕەخنەییەکانیانەوە واقیعی ئەو کاتی کۆمەڵگەیان ڕووبەڕووی تەکانی گەورە کردەوە. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانم بڵێم ئاستی گەشەی فیکری و مەعریفی لەگەڵ خۆیدا گەشەکردن لە سرووشت و شێوەی ژیانی تاکەکان دەئافرێنێت. کەلتووری ئەڵمانیا و فەرەنسا زادەی ئەو هەوڵە ڕەخنەییانەن، کە بە درێژایی چەندین سەدە بەرهەمیان هێناون. تەنانەت لەسەر ئاستی زمان و فکر و فەلسەفە
هەربۆیە شاعیر دەیەوێ لەڕێگەی ڕەخنە گەلێکی مەعریفیەوە لەو قۆناغە چەقبەستوەی کۆمەڵگەکەی بدات، تاوەکو لە ڕێگای هوشیاریی کۆمەڵایەتی و هوشیاریی ئەدەبی ڕەخنەییەوە کۆمەڵگە قۆناغێکی گەشەکردوی ڕەخنەیی بێتە ئاراوە.