لەبەرامبەر رەوەند و ئاڵوگۆڕەکاندا، دەبێ چ بکرێت؟… نووسینی: عەبدوڵا مەحمود

پرۆسیسی لکاندنەوەی کوردستان بە عێراقەوە، بەکردەوە دەستی پێکردووە. بۆرژوازی کورد بەناچاری و لە ئاکامی شکستە یەک لەدوای یەکەکانی ڕێگاچارەیەکی دیکەی نییە، جگە لەوەی لەگەڵ ئەم دۆخە خۆی بگونجێنێت. بەڵام لێکەوتە ئابوری و سیاسی و ئەمنی و حقوقییەکانی لكاندنەوەی کوردستان بە عێراقەوە لە رێگای هەژموون بەغدا بەسەر هەرێم و لەسەروی بڕیار و ئیرادەی سیاسی خەڵکی کوردستانەوە، ئاییندەیەکی سیاسی و ئابوری و حقوقی و ئەمنی نەخوازراو بەدوای خۆیدا دێنێت. لە بەرامبەر بەو دۆخەدا رێگاچارە پێویستە، تا ڕێگە لەوە بگیرێت، کە جارێکی دیکە کوردستان ببێتەوە نێچیری دەسەڵاتی هەڵاوێرد ئامیزی بەغداو بۆرژوازی عێراقی.

رەتکردنەوەی فیدرالیزم: لەدوای روخاندنی بەعسەوە تا ئێستا، لەگەڵ ئەوەدا فیدرالیزمی قەومی وەکو پەیوەندی هەرێم بە بەغداو رێکەوتنی بۆژوازی عەرەب و کورد، لەسەر دابەشکردنی دەسەڵات بڕیاری لێدراوەو لەدەستوردا جیگیر کراوە، بەڵام بەکردەوە ئەم فیدرالیزمە جگە لە ناوێک هیچ تر نەبووەو ئەوەی پەیوەندی هەرێم و بەغدای هێشتوتەوە، هاوسەنگی هێز بووەو، بەکردەوە فیدرالیزم هەڵپەرسێردرابوو، بەڵام لەگەڵ گۆڕانی ئەو هاوسەنگی هێزە بەسودی بەغدا، پێداگری بەغدا لەسەر فیدرالیزم و دەستور و بەدەستەوەگرتنی دادگای فیدرالی بۆتە ئەو چەکە کاراو یاساییەی بۆرژوازی عێراقی، بۆ پەڕوباڵکردنی دەسەڵاتی بۆرژوازی کورد و هاوکات گێرانەوەی هەژموونی بەغداو ناوەند بەسەر هەرێمدا. بۆیە لە هەلومەرجی ئێستادا کە مۆتۆری فیدرالیزمی قەومی وەجوڵە کەوتووە، هەنگاوی یەکەم و خێرا وەکو بەرگرتن بە هەژموونی بەردەوامی بەغدا و پێشوازی بۆرژوازی و هێزە کوردیەکان لەو فیدرالیزمە، وەرێخستنی بزوتنەوەیەکی فراوانی سیاسی و مەدەنی و جەماوەرییە، بەدژی فیدرالیزمی قەومیدا. فیدرالیزمی قەومی بە پێچەوانەی فیدرالیزمی ئیداری کە لەزۆر وڵاتی دنیادا ئەزموون دەکرێت، تەواو جیاوازە. فیدرالیزمی ئیداری شۆڕکردنەوەی دەسەڵاتەکانە بۆ هەرێم و پارێزگاکان بەمافی یەکسانی هاوڵاتیانەوە لەبەرامبەر بە یاسادا. دەوڵەت لە بنچینەدا هەڵگری هیچ ناسنامەیەکی قەومی و مەزهەبی و دینی و نەژادی نییە و دەوڵەتێکی سکیولاری ناقەومییە… وە فیدرالیزمی ئیداری هەرگیز نابێتە هۆکار بۆ بەرامبەرکێی و دژایەتی قەومی. لە کاتێکدا فیدرالیزمی قەومی، لەسەر بنەمای ناسنامەی دەوڵەتی قەومیدا، مانا پەیدا دەکات و جیاکاری قەومی پایە بنەرەتیەکەیەتی و هاوڵاتیان بەپێی ناسنامە قەومیەکەیان بەهایان بۆ دادەنرێت، هیچ کاتێک ناتوانرێت مافی یەکسان لەبەرامبەر بەیاسادا بۆ هاوڵاتیانی قەومەکانی دانیشتوی ناو ئەو وڵاتە، فەراهەم بکرێت. کێبەرکی و بەرامبەرکیی قەومی یەکێک لەدەرهاویشەکانی فیدرالیزمی قەومییە. بەخشینی ناسنامەی قەومیەتی عەرەبی بە دەوڵەتی عێراقی و بەشیک بوونی لە جیهانی عەرەبی، یانی موردان لە ناوچەوانی هاوڵاتیان لەسەر بنەمای قەومی و بەمەش هەڵاواردن و جیاکاری دەبێتە تایبەتمەندییەکی ئەو دەوڵەت و حکومەتە. وە هیچ دەوڵەتێکی قەومی ناتوانێت دوور لەجیاکاری و ستەم بێت. یەکێك لەو رێگاچارانە کە پەیوەندی هەرێم بە بەغداو ناوەندەوە هاوسەنگ دەکات و مۆری هەڵاواردنی قەومی و جیاکاری مەزهەبی پێوە نەبێت، یان دامەزراندنی سۆشیالیزمە یانیش دامەزراندنی دەوڵەتێکی سکیولاری نا قەومییە. بەداخەوە لە ئێستادا بزوتنەوەی سۆشیالیستی و کرێکاری لەو ئاستەدا نییە، دەسەڵاتی خۆی دابمەزرێنێت، کە خاڵییە لە ستەم و نابەرابەری و هەڵاواردن، بۆیە رێگاچارەی دووەم بە سکیولاریزم کردنی دەوڵەت لە عێراقدایە کە دەتوانێت ناسنامەی قەومی توڕبدات و هاوڵاتیان لەبەرامبەر یاسادا یەکسان و دوور لە پەراوێزخستن و جیاکاری لە قەڵەمرەوی سیاسی و ئابوری و داهات و خزمەتگوازری…دا رابگرێت. ئەمەش بەبێ لێکگریدانی خەباتی هاوبەشی جەماوەری لە عێراق و کوردستاندا، فەراهەم نابێت. واقعیەت ئەوەیە لە عێراقی ئێستادا هێزی باڵادەست و پێکهاتەی حزبە سیاسیەکانی، نەک هەر دوورن لە حزبی مەدەنی و دیموکراسی باوی بۆرژوازی دنیا، بەڵکو لەسەر وەستانەوە بەرووی هەموو لایەنێکی مەدەنی سکیولاردا، پێکهاتوون… ئەمەش ئاییندەیەکی باشتر ناخاتە بەردەم خەڵکی عێراق و کوردستان و تەنانەت ناتوانێت هاوسەنگی مەزهەبیش لە سایەی باڵادەستی ناوەرۆکی دەوڵەتی مەزهەبیدا، رابگرێت… شیعەی سیاسی کە هێزی باڵادەستی ناو هەژموونی دەسەڵاتە لە عێراقدا، چۆن بەناسنامە قەومییە عەرەبیەکەی هاوڵاتیانی نا عەرەب دەکاتە پلە لەخوارتر و هاوڵاتی بێ بەهاتر، ئاواش هاوڵاتی نا شیعی دەکاتە هاوڵاتی بی بەهاتر و ناسەنگینتر لەبەرامبەر هاوڵاتیەکی شیعیدا. ئەم دۆخە لە درێژ مەودای خۆیدا ئەزموونی هەڵاواردنی قەومی و مەزهەبی لە ئاستی بەرجەستردا، مۆر لێدەدات… جیگیر بوون و بەهێز بوونی ئەم رەوتە باڵادەستە، جیا لەوەی جیاکاری و هەڵاواردنی قەومی و مەزهەبی زیاد دەکات، هاوکات لەگەڵ خۆیدا کاردانەوە و پشێوی سیاسی، بەدوای خۆیدا کیش دەکات و جارێکی تر عێراق دەکاتەوە بە سەرزەمینی بەیەکدادانی قەومی و مەزهەبی و ناجیگیری سیاسی.

ئەگەر ناجێگیری سیاسی لەدوای روخاندنی دەسەڵاتی بەعسەوە، بەهۆی لاوازی پێکهێانەوەی دەوڵەتی عێراق و نا مەرکەزی بووونی دەسەڵات و نا هاوسەنگ بوونی توانای حکومەتەکەی بوو، ئەمجارە و لە پرۆسیسی بەهێزبوونەوەی دەوڵەتی عێراق و ناوەند بوونەوەی دەسەڵات و حکومەتی عێراقدا، ناجیگری سیاسی جێگا پەیدا دەکاتەوە و بەرامبەرکێی و کاردانەوەی سیاسی، لەبەرامبەر بەدەسەڵاتی هەڵاوێردن و جیاوازخوازی عێراقیدا دەکاتەوە بە واقعیەتیکی تاڵ و راستیەکی حاشا هەڵنەگر… بۆیە پێویستە لە ئێستاوە بۆ بەرگرتن بەو پرۆسەیە دەوڵەت بە ناوەرۆکی فیدرالیزمی قەومیەوە لەلایەن هیز و جوڵانەوە چەپ و رادیکاڵ و پێشکەوتنخوازەکانەوە رەتبکرێتەوە.

  دەسەڵاتی میلیشیایی هەرێم: ئەزموونی زیاتر لە ٣٠ ساڵی رابردوو ئەو راستیە بە رۆشنترین شیوە دەست خست، کە دەسەڵاتی سیاسی هەرێم، دەسەڵاتێکی میلیشیایی و پشت بەستوو بەچەک و دەزگای ئەمنی و دەستبەسەراگرتنی داهات و خۆبەستنەوە بە یەکێک لە وڵاتەکانی ناوچەکەو پشت بەستووە بە کەڵک وەرگرن و لە بۆشایی وململانێی دەوڵەتانی ناوچەکە. وە هەریمی کوردستان لەسەر دەستی ئەم دوو هیزە و هاوبەشەکانیان لە جێگای بەهیزبوون و یەکگرتووبوون، بچوکراوەتەوە کراوەتە دوو زۆنی لێک دابڕاوی دوو دەسەڵاتی حزبۆکراتی و بنەماڵەیی… هەردوو حزب و هاوبەشەکانیان، وەکو حزبەکانی تری بۆرژوازی لە عێراقدا دواکەتوون، لەوەش زیاتر حزب و دەسەلاتی هاوڵاتی نین. لە ژێر سایەی دەسەڵاتی ئەو دوو حزبەدا کۆمەڵگە بە حزبی کراوە،  هاوڵاتی ئاسایی هیچ جێگاو ڕیگەیەکی لە دەزگای فکری و سیاسی ئەو حزبانەدا نییە، نەک هیچ هاوڵاتی و کەسایەتیەکی غەیرە کورد شانسی پۆستی باڵای حزبی و حکومی!! نییە، بەڵكو لەدەرەوەی بنەماڵەی دەسترۆشتوودا، کەس دەستی بەپۆستە باڵا بڕیار دەرەکان ناگات و نییە، نموونە دەسەڵاتی ئاوا لە دنیادا دەگمەنە. ئەو دەسەڵاتە چ لە پەیوەند بە دابینکردنی خزمەتگوازرییە سەرەتاییەکانی وەکو ئاو کارەبا، سوتەمەنی خوێندن و پەروەردەو تەندروستی و ڕیگاو بان و موچەتا دەگاتە مافە فەردی و مەدەنیەکان و ئازادییەکان، بن بەستە و هاوکات لە پەیوەند بە پرسی سیاسی خەڵکی کوردستانیشەوە، لەگەڵ ئەوەدا خۆی بەو پرسەوە هەڵواسیووە و بەهۆیەوە دریژە بە تەمەنی خۆی دەدات، خۆی کۆسپێکی سەرەکی بەردەم چارەسەری ئەو پرسەو ئاییندە سیاسی کوردستانە و هەر چاوەڕوانیەک لەو دەسەڵاتە بۆ باشبژیوی و ئاڵوگۆرێک بۆ باش بوونی ژیان و گوزەرانی خەڵکی کوردستان و بژاردەیەکی کارساز بۆ ئاییندەی سیاسی، لە وەهمێک زیاتر نییە… دزی وتاڵانی هەموو جومگەکانی کۆمەڵگەی تەنیووە و ڕێگایەکیش بۆ چاکسازی و ریفۆرم لە بەردەمیدا نەماوەتەوە و دەستبردنی بۆ هەر چاکسازییەکی بەرجەستە، بە دارمانی خۆی تەواو دەبێت. هاوکات خۆ بەستنەوە و خۆشخزمەتی بە وڵاتانی ناوچەکە بۆتە ناسنامەو تایبەتیەکی و تا ئەو ڕادەیەی بەئاسانی دەتوانرێت وەکو داشی دامە جوڵەیان پێبکرێت… ئەم دەسەڵاتە میلیشیایی و حزبۆکراتی و بنەماڵەییە، بەکردەوە دوژمنێکی سەرسەختی جەماوەری کریکار و بێبەشی کوردستانە، بۆیە هەر ئاڵوگۆرێک بە ئاقاری باشبوونی ژیان و گوزەرانی خەڵک و خزمەتگوزاری و ئازادییەکان و مافە فەردی و مەدەنیەکانی هاوڵاتیان و پرسی چارەسەری کیشەی کورد و ئاییندەی سیاسی کوردستان، بەستراوەتەوە بە کۆتاییهێنان بەو دەسەڵاتە… بۆیە پیش مەرجی هەر ئاڵوگۆرێکی شۆرشگێرانە لە گرەوی راماڵینی ئەم دەسەڵاتەدایە.

  کام ڕیگا چارە: ڕیگاچارە بەجیا لە رەتکردنەوەی فیدرالیزم و کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی بۆرژوازی کورد، لە گرەوی وەڵامدانەوە بەچەند پرسی سەرەکیدا تەوەرەی بەستووە. “نان و خزمەتگوازرییەکان، ئازادی و مافە فەردی و مەدەنیەکان، چارەسەری پرسی سیاسی کورد” سەرەکیترین سێ گرفتی ئیستای کوردستانن… هیچ ئاییندەیەکی باش لەبەردەم خەڵکی کوردستاندا نییە، جگە لەوەی خەبات بۆ ئەم مەسەلانە بکاتە شارێی خەباتێکی بەردەوام و رێکخراو و نەپساوەی شاری… دیارە پرسی سیاسی کوردستان، مەرج نییە پەیوەست بێت بە هاتنە ئارای دەسەڵاتێکی مەدەنی لە عێراقدا، بەڵكو لەچوارچیوەی هەر ئەم عێراقەدا، بە وەرێخستنی بزوتنەوەیەکی مەدەنی و جەماوەری و شاری و بە راکێشانی پشتیوانی خەڵکی ئازادیخواز کە خەڵکی کوردستانی بەسەردا دابەش کراوە لەگەڵ راکیشانی پشتیوانی نێو دەوڵەتی دەکرێت، دەسەڵاتی ناوەندی لە عێراقدا، ناچار بە ملدان بەو چارەسەرە مەدەنی و کارسازە بێت، بەڵام ئەوەی رۆشنە ئەوەیە چارەسەری پرسی کورد لەهیچ ئاستێکدا، بە هیزە قەومی و دینی و بۆرژوازییەکان ناکرێت. بزوتنەوە بۆرژوازی و قەومیەکان هیچ پۆینتێکی شۆرشگێرانەو ئازادیخوازنەیان تیا نەماوە تا هەڵگری چارەسەرێکی گونجاو بۆ کیشەی سیاسی خەڵکی کوردستان بن. بۆیە ئەوە ئەرکی هێزی شۆرشگێر و پیشکەوتنخواز و چەپ و کۆمۆنیستە، کە ئاڵای چارەسەری پرسی کوردو ڕیگاکانی ئەو چارەسەرە بە کۆمەڵگە بگەیەنن و خەڵکی لەدەوری کۆبکاتەوە. لەوەش زیاتر بۆرژوازی کورد خۆی بۆتە کۆسپ لەبەردەم چارەسەری پرسی کورد و هاوکات ڕیگر لەبەردەم دابینکردنی نان و خزمەتگوزارییەکان و ئازادییەکان ومافە فەردی و مەدەنیەکان. بۆیە بۆرژوازی کورد و بزوتنەوەی کوردایەتی وەکو بزوتنەوەیەکی بۆرژوازی، رێگرو کۆسپێکی بەردەم هەر ئاڵوگۆرێکی باشتر، لە ئاستی ئابوری و کۆمەڵایەتی و سیاسیدایە…

 ئابی ٢٠٢٣