هیدایەت مەلا عەلی: هەردوو دەسەڵاتی بەغدا و هەرێم هاوبەشی ئەم پرۆسیەن کە ژیان بۆ خەڵک ببێتە دۆزەخ و بۆخۆیان ببێتە فیردۆس… دیمانەی بۆپێشەوە لەگەڵ هاوڕێ هیدایەت مەلا عەلی، هەڵسوڕاوی چەپ و کۆمۆنیست، سەبارەت بە گوشارەکانی بەغدا بۆسەر هەرێم و ئایندەی سیاسی کوردستان…
بۆپێشەوە: تادێت گوشارەکانی بەغدا لە ڕێگای بڕیاری یەک بە دوای یەکدا بۆ سەر دەسەڵاتی هەرێم زیاد دەکات، هۆکاری زۆر بوونی گوشارەکان چییە؟
هیدایەت مەلا عەلی: سەرەتا زۆر سوپاس بۆ هاوڕێیانی ( بۆپێشەوە ) بۆ ئەم فرسەتە، ئەگەر سەیرێکی تایبەتمەندییەکانی ئێستای سیستەمی سەرمایەداری و دەسەڵات بکەین زۆر بە ئاسانی دەتووانین ئەو دۆخە ببینین کە کۆنترۆڵ و سەنتراڵیزەکردنی قازانج و سەرمایەگوزاری یەکێک لە ئامانجە ستراتیژیەکانیەتی، بە تایبەت تر ئەم جۆرە لە کۆنترۆڵ و سەنتراڵیزمە لە وڵاتانی ( ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ) بەگشتی و ( عێراق و کوردستان ) بە تایبەتی هۆکاری چارەنوسسازی هەیە بۆ مسۆگەر کردنی سەرکوتکردن و پاسەوانی قازانجپەرستی کۆمپانیاکان و ڕاگرتنی ئاستی نزمی ژیانی چینە زەحمەتکێش و دەستەنگەکانی کۆمەڵگە.
بەبڕوای من گوشارەکانی (بەغدا) لەسەر دەسەڵاتدارانی هەرێم ئاکامی ململانێی دوو شێوازی جیاواز لە فۆرم و یەک ناوەڕۆکی هاوبەشی چینایەتی (بەغدا و دەسەڵاتدارانی هەرێمە) کە سەرەتاکەی لە دوای ڕووخانی دەسەڵاتی (بەعس) لە ساڵی ( ٢٠٠٣ ) وە دەست پێدەکات، ئەم دوو دەسەڵاتە نوێنەرایەتی بێ ئاکارترین و بێ مۆراڵترین لە هەموو جومگەکانی ژیان و ژیاری کۆمەڵگەی کوردستان و عێراق دەکەن، لە دوای ڕووخانی (بەعس) و هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەت و حکومەت و دامودەزگاکان لە ئاکامی داگیرکاری ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی، عێراق و کوردستان و سەرجەم کۆمەڵگە لە نێو بەرداشی بنیاتنانەوەی ڕووخێنراوەکاندا ڕاگیرا، لە کاتێکدا ئەو پرۆسەیە هیچ نەبوو بێجگە پەردەیەکی ڕەش بۆ داپۆشین و فریودان و چەواشەکاری بەسەر ڕوودا و پێشهاتەکاندا.
لەدوای ڕوخانی (بەعس) دەیان ئۆرگان و دەزگا و کۆنگرە و ڕەشنووسی بێ ناوەڕۆک بۆ بەرژەوەندی خەڵک لەلایەن ئەمەریکا و هێزە ناسیۆنالیست و مەزهەبیەکانەوە وەک چوارچێوەی دەسەڵاتدارییەتی و قۆناغێکی ڕاگوزەر نمایش کرا، بەڵام واقیع ئەوەی دەرخست ئەوەی کە ڕوویدا لەو شانۆگەری و سیناریۆیە ڕەشە هیچ نەبوو بێجگە قەیرانێکی قوڵ و ئاسۆ لێڵی ستراتیژی ئەم پرۆسەیە، واقیعی سیاسی و کۆمەڵایەتی و چینایەتی کۆمەڵگەی عێراق و کوردستان لەژێر پەردەی قۆناغێکی تازەی ژیان شارایەوە و ناوەڕۆکی ئەو سیستەم و شێوازی دەسەڵاتداریەتییە سپێرا بە داهاتوویەک کە کێ دەتوانێت چارەنووسی کۆمەڵگە دیاری بکات و مۆری خۆی بدات لە نێوچەوانی شێوازی یەکلایەنەی هەموو ڕەهەندەکانی سیستەمی سیاسی و دەسەڵات لە عێراق و کوردستاندا، ئەو هەنگاوەشی کە دەتوانێت خاڵی ئەم وەرچەرخان و مسۆگەرکردنی ئایندەیە دیاری بکات تەنها بوونی (میلیشیای) چەکدار و بە‌هێزبوونە لەڕووی سەربازی و توانای سەرکووت و کوشتن و داگیرکارییەوە.
سەرەڕای بوونی ململانێ لەسەر سامانی سەرزەوی و ژێر زەوی و دابەشکاری و بەرژەوەندی هاوبەش و پێچەوانەی مافیاکانی دەسەڵات لە (عیراق و کوردستان) کە لە شکڵی دەرەوەیدا گوشار و ڕوبەڕوبونەوەکانی وەرگرتوە، بەڵام من پێموایە ئەوەی دەگوزەرێت تەواوکردنی ئەو هەنگاوانەیە کە بەپێی پڕنسیبی هاوسەنگی هێز خەریکە لە قۆناغێکەوە قەڵەمباز دەدات بۆ قۆناغێکی تر، ئێستاش بەڕوونی ئەوە دەبینین کە دەسەڵاتدارانی کوردستان ڕسواتر دەبن و دەسەڵاتدارانی ناوەندیش بەهۆی هەندێک فاکتەری ناوچەی و جیهانی و ناوخۆییەوە باڵادەستر دەردەکەون و دەیانەوێت لەژێر ناوی هەندێک هۆکار و ڕێگاوە ئەم پرۆسەیە بە ئاکام بگەیەنن، لە گاڵتەجاڕی (ڕیفراندۆم و هەڵکردنی ئاڵای کوردستان لە کەرکوک و ١٦ ئۆکتۆبەر )دا ڕاستیەکان و مشتەی ناو هەمانەکەی ئەم گوشار و ململانێیەی نێوان دوو دەسەڵاتی فاشی و نائینسانی (دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و عێراق) ڕوونتر دەرکەوت.
بۆپێشەوە: ئایا گوشار و بڕیارەکانی بەغدا بۆ سەر هەرێم، سزادانی دەسەڵاتی هەرێمە وەکو هەندێک دەڵێن، یان بەشێکە لە سیاسەتی حکومەتی مەرکەزی، بۆ قوتبی کردنەوەی دەسەڵات لە ناوەند؟
هیدایەت مەلا عەلی: لە وەڵامی پرسیاری یەکەمدا وەڵامی بەشێک لەم پرسیارەم ڕونکردۆتەوە، بەڵام هەندێک وردەکاری هەیە دەبێت زیاتر قسەی لەسەر بکرێت، ئەوەی لە عێراق و کوردستان دەگوزەرێت بەشێکە لە زەمینەسازی پاراستنی بەرژەوەندییەکانی (سندوقی قەرزی نێودەوڵەتی و سندوقی بانکی)، گوشار و سزادان و ململانێی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغدا وەک کردەوە و ئەوەی لە سەرزەمینی واقیع دەبینرێت زیاتر هەژارکردن و هەرزان تر کردنی نرخی ئینسان و بەکاڵا و تایبەتیکردنی هەموو کایەکانی ژیان و خزمەتگوزارییەکانە، هەردوو دەسەڵاتی بەغدا و هەرێم هاوبەشی ئەم پرۆسەیەن کە ژیان بۆ خەڵک ببێتە دۆزەخ و بۆخۆیان ببێتە فیردۆس، بەڵام لە شێوازی دابەشکاری و قازانج و بەش و سەربەخۆی ئاڵوێڵ بە سامان و بازاڕ و کۆنترۆڵ کردندا دیدگای جیاوازیان هەیە، ئەم دیدگا جیاوازە بەریەکەوتنی جیاواز دەهینێتە گۆڕێ و کێشمەکێش لە هەندێک ئاستدا بەرجەستە دەبێت.
لە کۆی گشتی ئەوەی دەگوزەرێت لە نێوان دەسەڵاتدارانی بەغدا و هەرێمی کوردستاندا ئەوەی گوشاری دەکەوێتە سەر ولە نێوان بەرداشی ئەم دوو دەسەڵاتە چەتەیەدا خەڵکی مەحروم و زەحمەتکێش و توێژی ناوەندی کۆمەڵگەی عێراق و کوردستانە، هەمیشە دەسەڵاتەکان دەزانن چیان دەوێت و چی دەکەن بەداخەوە تاکو ئێستا ئەوە ئێمەین و بەشی فراوانی کۆمەڵگەیە بە شێوەیەکی مەلمووس و ئامانجدارانە بەفراوانی دەزانێت چی دەوێت و چی دەکەن، دەسەڵاتەکان هەمیشە لە ململانێکانیاندا بەهۆی ئەو بەرژەوەندییە چینایەتی و هاوبەشانەی کە هەیانە دەزانن کە گوشارەکانیان تاکو کوێی ئیسقانەکان دەبەن و نایەڵن پەیکەری ڕاوەستاوی سیستەمەکەیان لەبەر هەڕەشە و ناڕەزایەتی و ڕووخان بکەوێتە ژێر ناڕەزایەتی جەماوەر و تێکۆشانیانەوە، ئەم دەسەڵاتانە لە شەڕدا خوێنی خەڵک دەڕژن و لە ئاشتیدا خوێنیان دەمژن.
بۆپێشەوە: سەرانی حیزبەکانی دەسەڵات بەشێکی زۆری نوسەران هۆکاری هەڕەشەی ناوەند بۆ سەر قەوارەی هەرێم دەگێڕنەوە بۆ لێکترازانی ناو ماڵی کورد! ئێوە هۆکاری گوشارەکانی بەغدا بۆسەر هەرێم چۆن دەبینن؟
هیدایەت مەلا عەلی: هەوڵدەدەم لە وەڵامی هەر پرسیارێکدا بەشێک لەو ڕاستیەی لە ڕوانگەی منەوە لە ململانێکاندا دیزەبەدەرخوونە دەکرێت و بەچەندین بۆیاخ و سواغکاری جۆرا و جۆر ناوەڕۆکەکەی دەگوڕێت شیبکەمەوە، (یەکڕیزی و لێکترازانی ماڵی کورد) بەهانە و دەستەواژەیەکی فریوکارانە و ناڕاستە، لەپشت ئەم بەکارهێنانە چەندین هۆکاری جیهانی و ناوچەی و ناخۆیی خۆی لە کەمیندا مەڵاسداوە و سیرەی لە هوشیاری و بەلاڕێدابردنی کۆمەڵگەدا گرتووە، دەسەڵات و نوسەران و ڕۆشنبیرانی سەر سفرەی سوڵتان کە زۆرینەیەکی مفتەخۆر و بازرگانانی وشە و ڕستەن، لەسەر بناغەی (بە دەغیلەبوون) ژیان دەگوزەرێنن و چەندین داهات بکەیتە گیرفانیانەوە ئەوەندە تواناکانیان بۆ فریوکاری بەکاردێنن، دەیانەوێت بڵێن کۆی گشتی کۆمەڵگەی کوردستان یەک چارەنووسی هەیە و هەموو یەک ماڵمان هەیە، پێکەوەبوونی ئەم ماڵە بەهێزمان دەکات و لێکترازانی لاواز و گۆشەگیرمان دەکات، ئەم هاوکێشەی (ماڵی کوردە) دەیەوێت ژیانی فیرعەون ئاسای دەسەڵاتداران لە کۆشک و تەلار و کێڵگەی ئەسپ و مۆدیلی بەرزی ئۆتۆمبیل و خاوەنی زانکۆ و هێزی چەکدار و ڕێکخراوی بودجە کراوە و گەشت و سەیران و بەکارهینانی فڕۆکە وەک تاکسی و خلیسکینەی سەربەفر و گەشتی وڵاتان و دزینی ملیارەها دۆلار یەکسان بکەن بە ژیانی ئاست نزمی چینە زەحمەتکێشەکانی کۆمەڵگە، وەک پیشەی هەمیشەیان دەیانەوێت بڵێن: ئێمە هەموومان لە کەشتیەکداین ئەگەر ژێر ئاو بکەوێت ئەوا هەموومان دەخنکێنین، یان دەڵێن هەموومان لە دەفرێکداین و چارەنووسمان هاوبەشە، لە کاتیکدا ئاسان دەردەکەوێت یەکسانی و هاوچارەنوسی تەنها ئەوەندەیە سەروەت و سامان و داهات بۆ ئەوان و نەبوونی و سەرهەڵگرتن و بێکاری و سەدان کیشەی کۆمەڵایەتی بۆ بەشێکی فراوانی هاوڵاتیان، لەیەک ڕستەدا هۆکاری گوشارەکانی بەغدا بۆ سەر دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەسوتەمەنی کردنی خەڵکی کوردستان، دەگێڕمەوە بۆ پەروباڵکردنی دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان و هەندێک لە هۆکارە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵاتیەکانی لە وەڵامی پرسیارەکانی پێشووتردا ڕونکردۆتەوە.
بۆپێشەوە: ئایا بڕیارەکانی ناوەند و دادگای فیدراڵی پێچەوانەی دەستورن، ئەگەر دژی دەستورن بۆچی پارتی و یەکێتی … قبوڵی دەکەن و بە کردەوە دانی پێدادەنێن ؟
هیدایەت مەلا عەلی: ڕاستیەکەی نازانم ئەم وەڵامە چەندە واقیعی و عەقڵگیرە بەڵام تێگەشتن و بۆچونێکە بەتەواوی هوشیاریمەوە بڕوام پێیەتی، لە عێراق شتێک نییە ناوی دادگای فیدراڵی و دەستور بێت!!، یان شتێک ناوی ئەوە بێت کە پارتی و یەکێتی بڕیارێک قبوڵ دەکەن یان دان بەبڕیاری دادگای فیدراڵی و دەستوردا دەنێن، ئەوەی دەگوزەرێت و سایە و سێبەری کێشاوە بەسەر ڕوودا و پێشهاتەکاندا قۆناغ بە قۆناغ هاوسەنگی هێزە نەک یاسا و دەستور و ڕێکەوتن، بەبڕوای من عێراق بە کوردستانیشەوە ئەو قۆناغەی تێپەڕاند بە چەواشەکاری باسی دەستور و دادگا و دیموکراسی و هاوبەشی و پێکەوە ژیان بکرێت، ئەوەی ناوی دادگاو دەستور و یاسایە لە عیراق و کوردستان تەنها چوارچێوەیەکی بۆشە سەرەتای ڕەهەندەکەی تێپەڕاندوە و ئێستا لە پەراویزی نیشانەکانی کۆتاییدایە، ئێستا دەستور و دادگای فیدراڵی و یاسا ئەو سندوقە ڕەشەیە کە هەر هێز و لایەنێک بتوانێت سێبەری دەسەڵاتی چەکدارانەی خۆی بسەپێنێت دەتوانێت جۆرێک دەستور بچەسپێنیت و دادگا بەکار بهێنیت وەک ئەوەی خۆی دەیەوێت و بەرژەوەندی و پێگەی ئابوری و سیاسی دەپارێزێت.
بوونی میلیشیای چەکداری جۆرا و جۆر و حەشدی شەعبی و چەکدارەکانی حیزبەکانی بزووتنەوەی کوردایەتی و پەلاماردانی پەرلەمانی عیراق و ناوچەی سەوز و پەیوەندی بە دەزگا هەواڵگریەکانی دەوڵەتان و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان و گەندەڵی و یاریکردن بە چارەنوسی خەڵک و دزی نەوت و گاز و گوێزانەوەی ملیارەها دۆلار بۆ بانکەکانی دەرەوە لە کوێی دادگا و دەستوردا جێگای دەبێتەوە، ئەوەی کە (یەکێتی و پارتی) قبوڵی دەکەن و قومارەکە بەدیوی لاری ئەواندا خەریکە شۆڕ دەبێتەوە، ئاڵوگۆڕی هاوسەنگی هێزە لە نێوان دەسەڵاتدارانی بەغداد و هەرێمدا نەک ملدان بەیاسا و ڕێسایەک بەپێی پێوەرە دەستوری و دادگاییەکان.
ئێمە هەموومان ئاگاداری ئەو مەهزەلەیەین کە لە دادگاکانی کوردستان بە گشتی و هەولێر بە تایبەتی لە ژێر هەژموونی چەکداری پارتیدا دەگوزەرێت، بە تایبەت لە دۆسییەی ڕۆژنامەنووسان و چالاکەکانی بادینان و سزادانی (شێروان شێروانی) زیندانیکردنی بە ٤ ساڵ، ئەگەر ئەمە دۆخی دادگای کوردستانی سێبەری ڕەشی حیزبەکانی کوردایەتی بێت، ئیتر قبوڵ کردن و نەکردنی بڕیارەکانی دادگا و بە پێوەرکردنی دەستور چ مانایەکی هەیە.
بەبڕوای من (ئەنجومەنی حوکم و دادگا و دەستور و فیدراڵیەت و هاوبەشی) فێڵێکی هاوبەش و دەست لەناو دەستی هەموو حیزب و لایەنەکانی پێکهێنەری سیستەمی دوای ڕووخانی (بەعس) بوو بۆ خۆڵکردنە چاوی خەڵكی کوردستان و عێراق بوو بۆ دەستنەبردن و بەلاڕێدا بردنی بەدیلی شۆڕشگێڕانە و ئایندەیەک لە بەرژەوەندی خۆیان، هەموو ئەو حیزب و لایەن و کەسایەتیانەی لەم پرۆسیەدا بەشداربوون تاوانبارن بە مافی خەڵکی عیراق و کوردستان، ئێستا ڕاستی گەمە و چەواشەکاریەکە هاتۆتەوە بەردەم دەرگاکانی خۆیان و نەشئەی پێش ئەم قۆناغە خەریکە وەک سەراب تەنها بریسکەکەی دەمێنیتەوە.
بۆپێشەوە: پارتی و یەکێتی لەژێر گوشاری نەتەوەیەکگرتوەکان و دوا بڕیاری بەغدادا لەسەر نایاسایی بوونی درێژکردنەوەی تەمەنی پەرلەمان ، ناچارن دەست بۆ هەڵبژاردن ببەن، ئایا تا چەند پارتی و یەکێتی لە ئێستادا دەتوانن هەڵبژاردن بکەن؟
هیدایەت مەلا عەلی: هەموو ئەو لایەن و دەزگایانەی لە پرسیارەکەدا ناویان هاتووە، لەگەڵ چەندین دەزگا و ناوەند و دەوڵەتاندا هەموو تواناکانیان لە گەڕدابووە و لە گەڕدایە کە دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری کوردستان و سیستەمی دەسەڵاتداریەتەکەی وەك چوارچێوەیەکی گشتی لە ئێستادا بمێنیتەوە، سەرەڕای هەر ئاڵوگوڕێک لە هاوکێشەی هێز لەگەڵ ناوەند و جێگۆڕکیەک لە سەنگ و قورسایی حیزبەکان و ڕۆڵ و کاریگەری دەوڵەتانی ناوچەکە بە تایبەت (ئێران و تورکیا) لە کوردستاندا، بەڵام هەمیشە هەوڵدراوە بەرگێکی یاسایی و شەرعی وەک پۆشاکێک بکەن بەبەری ئەم قەوارەیەدا، ڕاگرتنی دۆخی سیاسی کوردستان بەم جۆرەی کە هەیە پەیوەستە بە هاوکێشەیەکی ناوچەی و جیهانیەوە کە دۆخە جیهانیەکەش لە بۆتەی دەڵەمەبوونێکدا سەر و خوار دەکات، بۆیە ئەنجامدانی هەڵبژاردن سەرەڕای بەریەکەوتنەکانی (یەکێتی و پارتی) لەسەر هەندێک بواردا لەژێر ناوی یاسای هەڵبژاردن و بازنەی هەڵبژاردن و سەرژمێری و چەندین بەهانە و بەندوبەستی تر کە بەرئەنجامی پەیوەست بوونی ئەم دوو حیزبەیە بە بەرژەوەندی دەوڵەتانی ناوچەکەوە، هەوڵدەدەن هەڵبژاردن ئەنجام بدەن بۆ هێشتنەوەی ئەو کابووسەی ناوی پەرلەمان و حکومەت و دامودەزگایە بەسەر سەری خەڵکەوە، هەمانکات بۆ وەرگرتنی پەنجەمۆری ئەگەر کەمێکیش لەخەڵکی خۆیان بێت بۆ پاساوی یاسایی و شەرعی بوونی دەسەڵات و سیستەمی حوکمڕانیەکەیان.
هەموو دەزانین هەڵبژاردن بکرێت یان نەکرێت، پەرلەمان هەبێت یان نەبێت، حکومەت کاربەڕێکەر بێت یان ئۆرگانی حیزبێک بێت یان بنکە فراوان بێت، هیچ لەو ڕاستیە ناگۆڕێت کە بۆ ژیانی خەڵک بوون و نەبوونی وەک یەک وایە، ئەم دۆخانەش هەمووی ئەزموون کراوە و شتێکی نامۆ ڕوینەداوە، چونکە لە بناغەدا ئەمانە هیچی وەک دەزگای وەڵامدەرەوە بەژیانی خەڵک و ماف و ئازادییەکان و ئیدارەی هاوڵاتیبوون نەبووە، ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە بیردۆزێکدا سەرئەنجامەکەی ساغ دەبێتەوە، هەرکات نەتەوەیەکگرتووەکان و دەوڵەتان و ناوەند و یەکێتی وپارتی هەستیان کرد کە هێزی خەڵک و جەماوەر دیدگا و هەنگاوەکانیان بۆ ئەڵتەرناتیف و چارەنووسێکی ترە، بۆ ئەوان پرۆسەی هەڵبژاردن و چەواشەکاری ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لە ڕێگای سندوقەکانی هەڵبژاردنەوە بۆیان دەبێتە تەنها ڕێگای چارەهەڵنەگر.
بۆپێشەوە: بەشی هەرەزۆری سەرانی حیزبەکانی کوردستان نووسەرانیان لە پەیوەند بە سیاسەت و بڕیارەکانی بەغدا دەڵێن: کاربەدەستانی عێراق لە دەستور و فیدراڵیەت پەشیمان بوونەتەوە، ئێوە لەوبارەوە دەڵێن چی؟
هیدایەت مەلا عەلی: بەبڕوای من شتێک لە ئارادا نەبووە بۆ پەشیمان بوونەوە، هەموو هێزەکانی پێکهێنەری پێکهێنانەوەی دەسەڵاتداریەتی عیراق و نوسەرانی دەستور و ڕاگەیەنەرانی شێوازی پەیوەندی نێوان کوردستان و ناوەند و تەنانەت ناوچەکانی تریش ئەم ڕاستیە دەزانن، هەر لە کاتێکدا باسی فیدراڵیەت وەک شێوازی پەیوەندی نێوان کوردستان و ناوەند و هەمانکات باسی مافی هەر ناوچەیەک و سەربەخۆی هەر پارێزگایەک دەهاتە بەرباس و خواست، لە هەر ناوچە و پارێزگایەک هەر هەوڵێک دەخرایە دەستوری کارەوە بە توندترین شێوە بەرپەرچ دەدرایەوە، لەکاتێکدا ئەم مافانە بەحیساب لە دەستوردا چەسپێنراوە، یەک بەرژەوەندی هاوبەشی ناوەکی حیزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی و هاوپەیمانەکانیان لە بەغدا لەژێر پاساوی دەرەکی و پەیامی فریوکاری فیدراڵیەت و دەستوردا هیچ نەبوو، بێجگە دابەشکردنی پارە و سامان و بەشی کاتی لەو پێشهاتە ناجێگیرە.
ئەوەی توانی تەنها لە ڕووکەشدا شێوازی پەیوەندی هەرێمی کوردستان و بەغدا وەک پەیوەندیەکی دڵخوازانەی هەردوولا بخرێتە بەرچاو هیچ نەبوو، بێجگە لە درۆیەکی گەورەی نێوان حیزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی و حیزبە شیعی و سونەکان و دەستەوتاقم و عەشیرەتەکان، ئەم هەوڵە چەواشەکاریەش هیچ نەبوو، بێجگە خاڵی کردنەوەی داخوازی و هیوایەک کە خەڵکی کوردستان هەیبوو بۆ خواستی جیابوونەوە، فیدراڵیەت ناولێنانێکی کاتی بوو بۆ قۆناغێکی ڕاگوزەر، فیدراڵیەت و دەستور و هەموو ئەو بەندوبەستە کاتیەی کە لەیەک هەڵپێکرا لەسەروبەندی دوای ڕووخانی (بەعس) هیچ نەبوو بێجگە هەوڵێک بۆ سەرپێخستنەوەی تاقمێک بۆ ئەوەی بتوانن وەک پۆلیس پارێزگاری و نوێنەرایەتی سەرمایەگوزاری بکەن لە عیراق و کوردستاندا بەقازانجی کۆمپانیاکان و دەوڵەتە سەرمایەدار و زلهێزەکانی ئابوری جیهان، ئەوەی لە ڕوکەشدا فیدراڵیەتی هەرێمی کوردستان بەفەرمی ناسێنراوە هەرچەند تاکو ئەم چرکەساتە بێجگە حیزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی و حیزبە ئیسلامیە هاوپەیمانەکانیان هیچ لایەنێکی تر فیدراڵیەت تەنانەت لە دەزگاکانی ڕاگەیاندنیشەوە باس ناکات، تەنها و تەنها هاوسەنگی هیز و ناجێگیری دۆخی سیاسی و سەربازی و کۆمەڵایەتی عێراقی دوای ڕووخانی (بەعس) بوو نەک بەڵێن و ڕێکەوتن لەسەر شێوازی پەیوەندی نێوان نەتەوە و پێکهاتەکان لە عێراقدا.
بۆپێشەوە: دوای بێنە و بەردەیەکی زۆری نێوان باڵەکانی بۆرژوازی عێراقی سەرئەنجام بودجەی عێراق پەسەند کرا، پرسیار ئەوەیە پەسەندکردنی بودجە دەتوانێت چ کاریگەرییەکی لەسەر باشترکردنی ژیان و گوزەرانی چینی کرێکار و جەماوەری بێبەشی عێراق هەبێت؟ وە تاچەند لاتان وایە ئەم ڕێکەوتنامەیەدەتوانێت پایەدار بێت و بەدەردی ڕێکەوتنامەکانی تر ناچێت؟
هیدایەت مەلا عەلی: ئەوەی لە عێراق دەگوزەرێت بەهەموو ڕەهەندەکانی ژیان و بودجە و یاسا و دادگا و دەزگاکانەوە، هەموویان پایکێجێکن لە تێکەڵەی دۆخی سیاسی و ململانێ و کارکردن لەسەر گۆڕینی هاوسەنگی و پێگەی نەیارە سیاسیەکانی یەکتری، هەر بۆیە لە عێراق کە باسی هەر دیاردەیەک یان پێداویستیەکی کۆمەڵایەتی دەکرێت وەک مافێکی هاوڵاتیان، لەلایەن هێز و لایەنە ناسیۆنالیستی و مەزهەبیەکانەوە کە نوێنەرایەتی چینی سەرمایەداری کۆمەڵگەی عێراق دەکەن، چەندین بێنەوبەردە دێتە ناو کایەکەوە و ژیان گوزەرانی خەڵکی مەحروم وەک دیلی جەنگ هەڵسوکەوتی لەگەڵ دەکرێت.
من کەسێکی شارەزا و تایبەتمەند نیم لەم بوارەدا، بەڵام وەک هاوڵاتیەک کە لە گۆشەنیگای واقیعی ژیانی خەڵک و ئەزموونەوە دەڕوانمە هەر هەنگاوێک و ڕێکەوتنێک و پەسەندکردنێک، ئەو ڕاستیە دەبینم کە بەهۆی ئەوەی لە کۆمەڵگەی عێراق و کوردستاندا ئینسان و باشتربوونی ژیانی هاوڵاتی چەقی ڕێکەوتنەکان نییە، هەر ساتەوەختێک نەک ڕێکەوتنامەو پەسەندکردنی بودجە، بەڵکو هەر چرکەیەک و کۆی گشتی ژیانی کۆمەڵایەتی هاوڵاتیان لەبەردەم تاوان و شەڕ و هەڵوەشاندنەوەی تەواوی بناماکانی ئارامی و ئاسودەیدایە.
بەدڵنیایەوە لەهەر وڵاتێکدا کە ئینسان نرخی هەبێت و مافی هاوڵاتیبوون بەفەرمی ناسێنرابێت پەسەندکردنی بودجە دەبێت بەشێکی بچێتە خزمەتی تاکەکان لە هەموو بوارە خزمەتگوزارییەکاندا، ئێستاش لە عیراق کە باسی پەسەندکردنی بودجە دەکرێت بەپێی ئەمری واقیع و سەرەڕای هەر گەندەڵی و دزییەک بەشێک لەم بودجەیە دەبێتە مووچەی فەرمانبەران و بەشێک لە پرۆژە و توانای جوڵاندنی بازاڕی هەیە لە سنورێکی دیاریکراودا.
بەڵام کێشەی گەورە لە داهات و سەرچاوەی سامانی کۆمەڵگەی عێراق و کوردستان ئەوەیە کە، بودجەش وەک بەشێک لە پرۆسەی دزی و گەندەڵی داهاتێکی فەرمی لەلایەن دەسەڵاتەوە سەیر دەکرێت و لەداهاتێک کە بەرگێکی یاسایی بەبەردا کراوە بەجۆرێک بەکاردەهێنرێت و دابەش دەکرێت وەک تەمسیلی (پەینی کیمیای) لێهاتووە، لە تەمسیلی (پەینی کیمیایدا) کە لە سەرەتای هەشتاکانی سەدەی ڕابوردوودا لە تەلەفزیۆنی (کەرکوک) پەخش دەکرا، جوتیارەکان (پەینی کیمیاییان) بۆ هاتبوو کە بڕیاربوو هەر یەکێکیان چەند فەردەیەکی بەر بکەوێت، بەڵام وردە وردە ئەوەندە دەستەودەستی کردبوو، تاکو گەشتە دەستی جوتیارەکان یەکی کەوچکێکی چێشتیان بەرکەوت و دواتر بەهۆی ئەوەی هیچیان پێ نییە (پەینە کیمیایەکەی) تێبکەن ئەوەشی وەریانگرتبوو لێیان وەرگرتنەوە و دابەشکەرانی (پەینەکە) بردیانەوە بۆ خۆیان.
بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە لە پرۆسەی پەسەندکردنی بودجە و بەش و داهاتی کوردستان، ئەو لێدوان و ڕسوایی و چەواشەکارییە کە بەرپرسانی دەسەڵات لە کوردستان بە حیزبی و حکومیەوە بە وەزیر و چەتەکانەوە دەیدەن بە گوێی خەڵکی کوردستاندا، کە چۆن دەیانەوێت ئاگری شەڕی نەتەوەی و مەزهەبی خۆش بکەن و خەڵوزەکەی بگەشێننەوە، وەزیری دارایی چەتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەڵێت: بۆ دابەشکردنی مووچە پرسیار لە وەزیری دارایی عێراق بکەن!!!! داهاتی جاران نەماوە و ناتوانین مووچە دابین بکەین!!! بەڵام هەر لەم کاتەدا کە ئەم تاوانبارانە دەیانەوێت سەرەتای جەنگێک بەڕێبخەن ملیارەها دۆلار لە دزینی سامانی خەڵک و داهاتی ناوخۆ دەکرێت بە قوڕگی پرۆژە و خەرجی چەتەکان و کوڕ و کچی بەرپرسەکان و نەوەی نەوەکانیان.
بۆپێشەوە: بەشێکی زۆر لەسەرانی حیزبەکانی بزوتنەوەی کوردایەتی و تا دەگاتە نووسەران، باسی مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێم دەکەن و نایشارنەوە کە قەوارەی هەرێم لەسەر لێواری داڕمانە …. ئێوە لەو بارەیەوە دەڵێن چی؟ هۆکاری بەرەو داڕمان چوونی ئەوەی پێی دەڵێن قەوارەی هەرێم چییە؟
هیدایەت مەلا عەلی: بەبڕوای من گەورەترین مەترسی بە شێوەیەکی کردەی و ئەوەی کە بینوومانە بۆ سەر قەوارەی هەرێمی کوردستان و خەڵکەکەی دەسەڵاتداران و چەتەکانی بزووتنەوەی کوردایەتین بە هاوپەیمانەکانیان لە حکومەتی هەرێمی کوردستان و سیستەمی سیاسی ٣٢ ساڵەی ئەم قەوارەیە، هەر جۆرە بەشداریەک لە حکوومەت و پەرلەمان و ڕاگرتنی کۆڵەکەکانی ئەم سیستەمە گەندەڵ و تاوانبار و سەرکوتگەرە لەژێر هەر بیانوویەک و هاتووهاواری چاکسازیدا هیچ نەبووە، بێجگە لە فریوودانی خەڵک و بەش بردن لە داهات و سەرچاوەی ژیانی هاوڵاتیان بۆ بەکارهێنانی لە بەرژەوەندی کەسی و حیزبی و لە کۆتاییدا بازرگانیدا.
٣٢ ساڵە ئەم دەسەڵاتە فاشیە لە هەرێمی کوردستان هەرچی بنەماکانی ژیانێکی ئینسانی و ئیرادەی تاک و مەوداکانی ئازادییە وەک نەوەیەکی بەوەفای (بەعس) لەبەریەکیان هەڵوەشاندوە، شێوازی ژیان و مافی هاوڵاتیبوونیان بەجۆرێک پێناسە کردوە لەهیچ گۆشەو کەنارێکی ئەم جیهانەدا وێنەی نییە، مووچە کە سەرەتایترین مافی خەڵکە و بەرانبەر ئەرک و کارەکانی خۆیان وەریدەگرن بەجۆرێکیان لێ کردوە هیچ پڕنسیبی و کەرامەتێکی تێدا نییە، من هەمیشە وتوومە گەورەترین کێشەی دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە دەسەڵاتێکی (بێ کەرامەت و بێ ئاکار و بێ مۆڕاڵە).
بۆپێشەوە: لە دۆخی ئێستادا کە ناوەند گوشارەکانی بۆسەر دەسەڵاتی هەرێم توندکردۆتەوە، وە پارتی و یەکێتی بەکردەوە نەک وەڵام و کارتێکی کارسازیان لە دەستدا نییە، بەڵکو دەیانەوێت خۆیان بگونجێنن، ئەمەش ئاڵوگۆڕ بەسەر دۆخی سیاسی کوردستاندا دێنێت… کوردستان کە سێ دەیەیە بەکردەوە لە عێراق دابڕاوە دەکاتەوە بە بەشێک لە عێراق، ئەمە چ هەلومەرجێک ڕووبەڕووی خەڵکی کوردستان دەکاتەوە؟ وە ئایا چ ڕێگاچارەیەک گونجاوە بۆ دۆخی کوردستان و ئاییندە سیاسیەکەی؟
هیدایەت مەلا عەلی: گوشارەکانی ناوەند خەریکە شەربەتی نەشئەی پێش پەڕ و باڵکردن بە (یەکێتی و پارتی) دەخواتەوە، تووندبوونەوەی گوشارەکان و ڕەهەندە مێژوویەکەیم لە دوای ڕووخانی (بەعس) لە بەشێک لە وەڵامی پرسیارەکانی تردا کەم تا زۆرێک داوەتەوە، (یەکێتی و پارتی) هەر لەسەرەتاوە دەیانزانی ڕێڕەوی ئەم ڕووداو پێشهاتانە بە ئەمڕۆ دەگات، هەر بۆیە هەرچی سەرخان و ژێرخانی ئابوری کوردستانە وەک فرسەتێکی هەڵکەوتوو هەمان کات سنوردار و تەمەن دیارکراو کاول کرد، زۆرێک لەداهاتی کوردستانیان دزی و کردیانە پرۆژە بەناوی کەسانی نزیکیان و بەشێکی خەیاڵیشیان بردە دەرەوەی کوردستان و لەم بارەوە کەمتەرخەمیان نەکردوە، ئەوەی کە ئەم دوو هێزە چەتە و بەڕاستی مافیایانە بەشێکی ئەوەی کاریان لەسەر ژێرخانی ئابوری کوردستان بەوجۆرەی کۆمەڵگە سوودمەندنەبێت بەشێکی ئەوە بووە کە دەیانزانی تەمەنی پەڕوباڵکردنیان و ئاهەنگ و دەست لەملانێی هاوپەیمانەکانیان لەژێر ناوی عێراقی تازەدا تاکو کوێیە.
ئەوەی کە دەگوزەرێت لە گوشار سەبارەت بە فرۆشتنی نەوت و داهاتی ناوخۆی و گومرگ و سنورەکان و گەڕاندنەوەی بۆ ناوەند، کۆتاییهێنان نییە بە دەسەڵاتی دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان بە تایبەت (یەکێتی و پارتی) لە ئێستا و لەم قۆناغ و هەلومەرجە ناجێگیر و شلەژاوەدا لە ئاستی جیهان و ناوچەکە و ناوخۆشدا، بەبڕوای من گوشارەکانی بەغدا لەسەر هەرێم تەنها ڕەهەندێکی ناوخۆی نییە، بەڵکو بەشێکیشە لە پێداویستی وڵاتان و کۆمپانیاکانی پەیوەست بەم دۆخەوە، لەمبارەوە ناوەند لە هەلومەرجێکی لەبارتردایە لە ئاستی دەسەڵاتداریەتی و شەرعیەتی نێودەوڵەتی و جەمسەرێکی بازرگانی و سەرمایەگوزاری لەگەڵ دەرەوەدا سەرەڕای هەندێک ڕێگری و دەرهاوێشتەی کێشەکانی ڕابووردوو.
لەداهاتویەکدا درەنگ یان زوو لە ڕێڕەوی ئەم پرۆسەی ناوی گوشاری ناوەندە بۆ سەر قەوارەی هەرێمی کوردستان، شێوازی دەسەڵاتداریەتی و بڕیار و تواناکانی (یەکێتی و پارتی) بەم جۆرەی ئێستا نامێنێت، بەڵام ئەم پرۆسەیە بەمانای کۆتای پێهێنانی یەکجاری ئەم دوو حیزبە و هەڵکەندنیان لە تەواوی شانۆی سیاسی و دەسەڵاتداریەتیان، بەڵکو ئەم دوو حیزبە بە پێی توانا و سنوری قەڵەمڕوەی و سنورێک بۆیان دەکێشریت وەک (دوو میرنشین) بەپێی پێوانەی ئەم ڕۆژگارە دەمێننەوە و بەشێک لە داهاتی کوردستانیان پێ دەدەرێت بەرانبەر سەرکوت و فریودانی خەڵکی کوردستان بۆ مسۆگەرکردنی سەرمایەگوزاری و پاسەوانی کۆمپانیاکان و سەقامگیری سەرمایە لە عێراق و کوردستاندا و دەرهێنانی لەم دۆخە ناجێگیرەی ئێستای و کۆنترۆڵ کردن و بەناوەندکردنی بڕیارەکان.
گونجاوترین ڕێگاچارە بۆ دۆخی سیاسی کوردستان و ئاییندە سیاسیەکەی بریتیە لە گەشەدان بە پرۆژە و ئەڵتەرناتیڤی کارە هەرەوەزییەکان کە بناغەیەکە بۆ زیندووکردنەوەی ئیرادە و بڕیاری سەربەخۆ و بەرهەمهێنانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و چینایەتی کە زێدەبایی دروست ناکات، توانای تاک لە نێو پرۆژە هەرەوەزییەکاندا مسۆگەری سیستەمێک دەکات لە خوارەوە بۆ هەمووان، لە هەمووانەوە بۆ عەدالەتی کۆمەڵایەتی و ژیانێکی ئینسانی و باشتر.