چەمکی ڕەنگەکان، فاکتەری ڕەواندنەوەی گرژییە ناوەکیەکانی شاعیر… لێکۆڵینەوە: جەمال نوری
لەم دەقەی “داستان بەرزان”دا، (ڕەنگ) ڕووبەرێكی گەورەی بینینی داگیر كردووە وەک لێرەدا ئاماژەی پێکردوە،
من دڵۆپێک فرمێسکی (ڕەش… ڕەشم)
لە پاش کۆچی (سووری) یاران
بەردەبمەوە بۆ ناو فەزا،
چەند بگەڕێن و
بپرسن
کە ڕۆیشتم بە دیدارم ناگەنەوە
چەند بپرسن و
بگەڕێن
کە بزربووم نامدۆزنەوە.
كەكاریگەرییە سایكۆڵۆژی و هەستییەكان لەسەر تاكەكان بەتایبەتی شاعیران دروست دەكات. ڕەنگەكان هێما و ئایكۆن و نیشانە و ئاماژەن بۆ شتەكان. لێرەدا شێوازە دەربڕینییە شیعرییەكان هاوشێوەی شێوازە شێوەكارییەكانە بەوەی هەر ڕەنگە و بەپێی فەلسەفە و ڕێبازی دەقەكان ماناكان جێگییر دەکەن و بەبەردەوامیش لەخوڵقاندنی مانا نوێیەكاندایە.
لەهەموو دۆخەكانیشدا، ڕەنگەكان هەستەكان دەجوڵێنن و هۆكاریشە بۆ ڕەوینەوەی گرژییەكانی ناوەوەی مرۆڤ و هەروەها كاریگەریشە بەسەر كۆئەندامی هەستە دەمارییەكانەوە ڕۆڵێكی ئیستاتیكی وبابەتی داوە بەوێنە دیدەییە ڕەنگییەكان و هەمووشیانی بەستۆتەوە بەویژدانی مەبەستێتی دەقەكانییەوە كەخۆی لەجوانییە ئایدیالیزمەكاندا دەبینێتەوە.
قەدەری خاوەن هەستەكان هەمیشە خۆی لەنەهامەتی ئازارەكاندا دەبینێتەوە. خودی شاعیر، وەك گەڕیدەیەك، بەدوای هەلێكدا دەگەڕێت تابتوانێت ئاسوودە بێت. هیلاكییەكانی ڕۆژانەی ژیان یارمەتدەر نین و لەجیاتی ئاسوودەبوون باوەشی بەشتێكی تردا كردووە كە لەنەخشەی پێشوەختی ئەمدا نەبووە. ئەمە وێنەیەكی پێشبینی نەكراو بوو وەك ئەوەی خودی شاعیر بۆ شتێك هات و تووشی شتێكی جیاوازی تر هات. بەمەش وێنەكە لەخراپێكی واقیعەوە بەرەو خراپتر ڕۆشت كە وەهم وخەیاڵە. دەستەواژەكانی:
من چەشنی دەنکە زیخێکی شین… شین
ڕۆژگار خستوومیە بەردەم شەپۆلان
کزەی زستان دێ و خۆیم لێدەسوێ
بە کامی دڵی ئاسمان و زەمین
دڵم دەلەرزێ و
گیانم نیگەران
ڕەخنەگران دەڵێن شیعر لەبنەڕەتدا بریتییە لەپێكهاتەیەكی وێنەیی (مجدی وهبە:120) بەتایبەتی لەو بابەتانەی كەپەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە بەمەسەلە هەستی و هزرییەكانەوە وەك (ڕەنگ و شێوە و جووڵە و جێگە و زەمەن و ڕووناكی). ئەمەش هۆكارە بۆ گواستنەوەی فۆڕم و ناوەڕۆكی سروشتی واقیع بۆ وێنە ناسروشتییەكان كەخەیاڵ ڕۆڵێكی كاریگەری تێدا دەبینێت (استن وارینرینیەیلك:239). بەمانایەكی تر، وێنە هەستییەكان لەڕێگەی دوو جەمسەری سەرەكییەوە لەدایك دەبن، یەكەمیان، واقیع و دووهەمیان، خەیاڵ. كارنامەی وێنەی شیعریش خۆی لە دوو ڕەهەندی گشتگیریدا دەبینێتەوە:
١/ وێنەگرتنی ئەزموونی شاعیر كە لەلایەكەوە دەبێتە نامە و گوتاری دەق. لەلایەكی تریشەوە دەبێتە گەیەندەر.
٢/ بایەخدان بەوەرگر تابتوانێت سوودی تەواو لەئەزموون و ناوەڕۆكە نامەییەكەی خاوەن دەق ببینێت یان گەورەتریان بكات بەهۆی فرە خوێندنەوەییەوە.
وێنە جوڵاوەکان لەم دەقەی داستان بەرزان، كەپەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەناوەڕۆكی ناونیشانەوە هەیە. واتە ئەمە تەنها خودی شاعیر نییە كەناڕەحەت و سەرلێشواوە وەک لێرەدا دەڵێ:
من دڵۆپێک فرمێسکی ڕەش… ڕەشم
لە پاش کۆچی سووری یاران
بەردەبمەوە بۆ ناو فەزا
چەند بگەڕێن و
بپرسن
کە ڕۆیشتم بە دیدارم ناگەنەوە
چەند بپرسن و
بگەڕێن
کە بزربووم نامدۆزنەوە.
لێرەوە وێنە ڕەشبینییەكان دەبنە چەقی دەقەكە. ئەمە وێنە و دیاردەیەكی كتوپڕی نییە و پێشتریش لای شاعیران بوونی هەبووە بەنموونەی گۆران و دیلان و شێركۆ بێكەس، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەها دەربڕینەكان خۆیان لەوێنەكاندا دەبیننەوە.
دووهەم/ پێكهاتەی دیدەییە ستاتیكەكان. گەر وێنە دیدەییە جووڵەییەكان هۆكاریك بن بۆ گێڕانەوەی ڕووداوی دەقەكان لەڕووی سیاقەوە ئەوا وێنە دیدەییە ستاتیكەكان بوارێكی شیكاری لەبەردەم خوێنەردا دەكاتەوە و لەوێشەوە خوێنەر قایل نابێت بەشیكارییە سیاقییەكانی زەمەنەوە. داستان بەرزان یەكێكە لەو شاعیرانەی كەبارە سایكۆڵۆژییەكان مەودایەكی فراوانیان لەسەری دروست كردووە. هۆكاری ئەمەش، بەپێی گریمانەكان، دەگەڕێتەوە بۆ سەركوتكردنی ناخی تاكەكان لەڕێگەی چەكوشە كوشندەكانی كردارە سیاسییەكان كەهەمیشە لەناخی شاعیردا مەملەكەتێكی بەندكراویان داگیركردووە. ئەوەتا لەدەقی “دۆزەخ”دا هاوارێكی ئازاراویی و كپكراوی لێ بەرز دەبێتەوە لەكاتێكدا دەڵێت:
گاهێ کەنار ڕامدەکێشێ/ گاهێ دەریا
لە نێوانی ئەو دووانەدا
هەر بە گەنجی پیردەبم و
باهۆز ناوم هەڵدەلوشێ
جەستەم دەبێتە ئاگر و
زۆر بڕناکەم دەکوژێمەوە
دەبمە ئاوازێکی هێند دێرین
لەسەر زاریش نامێنمەوە
پەرتوکێکی کەنارگیرم
لێم ناپرسن
لێم ناگەڕێن
چیتر کەستان نامخوێننەوە.
وەکو بەهار
وەک سنەوبەر
وەکو شەهیدانی سەنگەر
وەکو ئەوەی گۆڕم نەبێ
وەکو ئەوەی بۆنم نەبێ
دەنگم/ ڕەنگم لێکەوتبێ.