دیمانە لەگەڵ کەژاڵ حەمە ڕەشید نووسەر و چالاکوانی سیاسی و مافی مرۆڤ و مافی ژنان/ کەنەدا سەبارەت بە ڕۆڵی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان

کەژاڵ حەمە ڕەشید: سۆشیال میدیا لە ڕووی پەیوەندی کۆمەلایەتی، سیاسی، ئابووری کاریگەری زۆر گرنگی هەیە

بۆپێشەوە: سوشیال میدیا چ کاریگەرییەکی لەسەر کۆمەڵگە داناوە؟ لایەنە باشەکانی کامانەن؟

کەژاڵ حەمە ڕەشید: سەرەتا بۆ ئەوەی بچمە ناو بابەتەکەوە ئەمەوێت پێشەکی ئەوە باس بکەم کە سۆشیال میدیا تەنها بریتی نییە لە فەیس بووک و تویتەرو  ئەو تۆڕە کۆمەڵایەتیانەی کە ئەمڕۆ ئێمە بە تایبەتی کورد بەکاری دەهێنین بۆ پەیوەندی گرتنی کۆمەڵایەتی و سیاسی و بڵاوکردنەوە یان وەرگرتنی زانیاری. سۆشیال میدیا بریتیە لە هەموو ئەو سایت و ماڵپەڕو پێگە ئۆنلاینانە کە دەتوانین بەکاریان بهێنین بۆ بڵاوکردنەوەو وەرگرتنی زانیاری، کەواتە گووگڵ و یوتوب و یاهوو و هەموو ئەو کەناڵە ئۆنلاینانە بەشێکن لە سۆشیال میدیا. مێژووی سۆشیال میدیا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٩ کە یەکەم جار تەلەگرافی تیا دۆزراوەتەوە، بەڵام بانەچینە دیتەیڵی ئەو مێژوەوە، زیاتر ئەو سۆشیال میدیا بەرفراوانەی کە ئەمڕۆ بەکاری دەهێنین بەشێوەیەکی بەربڵاو، کە پێم وایە مەبەستی پرسیارەکانیشتانە لە ماوەی ساڵانی نەوەتەکان و دووهەزاردا بەرفراوان بووە لە بەکار هێنانیاندا. بێگومان ئەمە شۆڕشێکی تەکنۆلۆجی گەورەیە مرۆڤایەتی پێی گەیشتوە. بێگوومان دەستکەوتی ئەرێنی زۆر گەورەی هەیە و لە بەرامبەریشدا لایەنی نەرێنیشی هەیە.

سەبارەت بە لایەنە ئەرێنیەکان بە بۆچوونی من زۆر زیاترن لە لایەنە نەرێنیەکان. وەڵامی ئەوەی کە سۆشیال میدیا باشە یان خراپ ئەکەوێتە سەر ئەوەی چۆن بەکاری دەهێنیت و چی پی دەکەیت. وە ئەگەر ئەو پرسیارە لەوانە بکرێت کە سۆشیال میدیا بەفراوانی بەکار دەهێنن بێگومان دەڵێن سۆشیال میدیا شتێکی باشە، وە ئەوانەش کە بەکاری ناهێنن بە پێچەوانەوە هەڵی دەسەنگێنن. بەڵام لە ڕاستیدا بەکارهێنانی فەیسبووک لەلایەن ٢.٢ بلیۆن کەسەوە لە جیهاندا ، ١.٩ بەکاربەری یوتوبەوە و لە گووگڵدا تەنها لە ساڵێکدا ١.٢ ترلیۆن تەنها گەڕان دەکرێت (بە پێی لیکۆڵینەوەیەکی بی بی سی) و تەواوی سۆشیال میدیاکانی تر بە ڕێژەی خەیاڵی بەکار دەهێنرێت مانای ئەوەیە لایەنی ئەرێنی زۆر زیاترە.

سۆشیال میدیا لە ڕووی پەیوەندی کۆمەلایەتی، سیاسی، ئابووری کاریگەری زۆر گرنگی هەیە. لە ڕووی پەیوەندی کۆمەڵایەتیەوە ئەوە لای هەموومان ئاشکرایە کە چەند ئاسانکاری هاتوەتە بەرهەم بە هۆی سۆشیال میدیاوە، هەر ئەم پەیوەندیانەی ئێستا ئێمە هەمانە بۆ ئەم گفتوگۆیانە بەم ئاسانییە بەرهەمی بوونی ئەو کەناڵانەیە، کرانەوەی کۆمەڵگە داخراوەکان بەڕوی دنیادا، و دەست ڕاگەیشتنی نەوەی نوێ و گەنجان بە ئالوگۆڕە جیهانیەکان لە ڕووی کەلتووری و فەرهەنگی و زانستی و سیاسیەوە ،بابەتێکی زۆر گرنگە کە ئەگەر سۆشیال میدیا و کۆنێکشنی ئەلیکترۆنی نەبوایە بە دەیان ساڵی تریش ئەو داخراویە نەدەگەیشتە ئەم ئاستەی ئێستا. لە ڕووی زانستیەوە کاریگەری زۆر گرنگی هەیە، دەست ڕاگەیشتنی خوێندکار و مامۆستا و توێژەرەوە و پسپۆرو زانایان بە زانیاری نوێ و بڵاو کردنەوەی زانیاری زۆر بە ئاسانی و بە خێرایی کە هیچ کات زانست ئەمەی بەخۆوە نە بینیوە! هەر بەهۆی ئەو کەناڵە ئەلکترۆنیانەوە ئاستی زانستی زۆر بە خێرایی زیاتر گەشە دەکات، کاتێک لە سەنتینیاڵ کۆلێج لە وانەی کیمیا ریسێرچێکم هەبوو لەسەر ئەسپرین، لە کۆی گەڕان و ڕیسێرچ و ئامادەکردنی بابەتەکەمدا ئەوەندەم زانیاری کیمیایی وەرگرت بە ئەندازەی تەواوی ئەو زانیاریە کیمیایانەی لە هەموو ئەو سمستەری خوێندنەدا وەرم گرتبوو.

 لە بواری ئابوری و بزنسدا شارەزانیم، بەڵام ئەوە ئاشکرایە کە سۆشیال میدیا ڕۆڵێکی زۆر کاریگەری هەیە لە بردنە پێشەوەی بزنس و گەشەی ئابووریدا، بە پێی لێکۆڵێنەوەیەکی ڕۆژنامەی بەناوبانگی ئیکۆنۆمست لە نێوان ساڵی١٩٩٠-٢٠٠٥ یەک بلێۆن کەس ئاستی بژێویان بەرز بوەتەوە بۆ ئاستی مامناوەندی! هەندێ بزنسی بچوک بە هۆی سۆشیال میدیا و کەناڵی ئەلکترۆنیەوە شۆرشێکی لەو بوارەی خۆیدا کردووە.

هەروەها سۆشیال میدیا ڕۆڵێکی زۆر گەورەو گرنگی هەیە لە بواری سیاسیدا، بڵاو بوونەوەی هەواڵ و ئاڵوگۆڕیە سیاسیەکان لە هەمان کات و بەشێوەیەکی ئاسان و بەرفراوان، لەم بارەیەوە تویتەر ڕۆڵیکی گەورەی هەیە، لەهەر خولەکێکدا نیو ملیۆن تویت بڵاو دەبیتەوە، ئەوە زۆر گرنگە بۆ نموونە بڕیارێکی دۆنالد ترامپ کە پەیوەندی بە ئاڵوگۆڕی گەورەی جیهانەوە هەیە بە تویتێک لەماوەی چەند خولەکێکدا هەزاران کەس دەیبیستێت و لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا چەندین ملیۆن کەس لێی ئاگادار دەبێت. دروست کردنی تۆڕی فراوان لەمسەر تا ئەوسەری جیهان بۆ نزیکبوونەوەی فکری ئاڵوگۆڕی بیروڕا و پێکهێنانی گروپ و ڕێکخراو و بڵاوکردنەوەی گۆڤارو ڕۆژنامە و بابەتی سیاسی. لە بیرمە کە ٢٠١١ میسر شۆڕشی کرد لەو کاتانەوە بوو کە سۆشیال میدیا خەریک بوو زۆر فراوان دەبوو، زۆربەی هەواڵەکان لەسەر شۆڕشی میسر باسی ئەوەشیان دەکرد کە سۆشیال میدیا زۆر ڕۆڵی هەبووە تیایدا. هەروەها ئاسانکاریەکی باشی کردوە لە دەست راگەیشتن بە ناوەندە جیهانییەکان و گەیاندنی پرسە گرنگەکان پێیان، سەبارەت بە پێشیلکاریەکانی مافی مرۆڤ و تیرۆرەکان لە کوردستان، من وەک خۆم و بە هاوکاریش لەگەڵ کەسانی تردا نامەم ناردوە بۆ ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیەکان و ئاگادارم کردونەتەوە لەو بابەتانە ، تا ئێستاش ئەو نامانە وەکو دۆکیومێنت لەسەر پەیج و ماڵپەڕی ئەو ڕێکخراوە جیهانیانە هەر ماوە.

سوشیال میدیا لە هەموو بوارەکانی ژیاندا ڕەنگی داوەتەوە و کاریگەری داناوە، بۆیە ئەگەر باسی هەموو لایەنەکان بکەین گفتوگۆی هێجگار گەورە و کاتی زۆرمان دەوێت. بەڵام ئەوەش باس بکەم کە لە سۆشیال میدیادا، هەموو کەس وەکو یەک ئازادە و وەکو یەک مافی بڵاوکردنەوە و وەرگرتنی زانیاریان هەیە، بەبێ سانسۆرو جیاوازی، بە گشتی سەکۆیەکی دیموکراتیە بۆ هەمووان.

بۆپێشەوە: سۆشیال میدیا هەم لایەنی ئەرێنی و هەم نەرێنی هەیە، لایەنە نەرێنیەکانی سوشیال میدیا کامانەن؟

کەژاڵ حەمە ڕەشید: وەکو باسمان کرد ئەگەر لەو کەسانەی کە سۆشیال میدیا بەکار ناهێنن پرسیار بکەین لەسەر باشی و خراپی؟ ئەوا باسێ لایەنە خراپەکان دەکەن، بەگشتی لایەنە خراپە باوەکان کە باس دەکرێن ئاڵوودەبوونە، گۆشەگیری، سترێس(دڵتوندی)، کاریگەری لەسەر تەندروستی، هەروەها بە هۆی ئاسانی دەست پێڕاگەیشتن و بەکار هێنانیەوە ڕۆڵی هەیە لە بڵاوکردنەوەی هەواڵی ناڕاست، زانیاری هەڵە، ناوزڕاندن، تادەگات بە ڕۆڵ و کاریگەری لە بردنە پێشەوەی تاوان و کوشتندا.

بەو پێیەی دەست گەیشتن بە سۆشیال میدیا زۆر سادەو ئاسان بووە، هەر لەرێگەی مۆبایلەکانمانەوە لەهەر کاتێک و لە هەر جێگەیەک بێت دەتوانین پێی بگەین، بۆیە زۆرێک لە بەکارهێنەرانی سۆسیال میدیا بەتایبەتی فەیس بووک، ئنیستگرام، تویتەر توشی جۆرێک لە ئالوودەبوون دەبن و کاتێکی زۆر تەرخان دەکەن لەو بارەیەوە کە هەندێ کات لەوانەیە ببێتە هۆی کێشەی کۆمەڵایەتی و خێزانی. هەندێکیش دەڵێن کەناڵی ئەلیکترۆنی کاریگەری هەیە لەسەر تووشبوون بە گۆشەگیری، ئەوە ڕاستە کە لەڕێی سۆشیال میدیاوە دەتوانیت پەیوەندی بکەیت بە سەدان یان هەزاران کەسەوە، بەڵام زۆرێک لەوانە هەرگیز ڕووبەڕوو لە ژیانی واقعیدا نایان بینیت، ئەو بینین و ڕوبەڕووبوونە کۆمەڵایەتیەی کە مرۆڤ پێویستی پێیەتی بۆ هەستکردن بە زیندویەتی شتەکان. هەروەها ئاسانی ئەو دیڤایز و ئامیرو تۆڕە کۆمەڵایەتیانە وای کردوە کەسانی ترسنۆک و لێنەهاتوو لە پشتی سکرینی(شاشەی) کۆمپیوتەرێکەوە بتوانن ئازایەتی بنوینن، و هێرش بکەنە سەر کەسانی تر و ناویان بزڕێنن و کەسایەتیان بشێوێنن و توانج و تانە… لە خەڵک بدەن. ئەمانە و بێجگە لەوەی هەڕەشە و بە ئەنجام گەیاندنی تاوان و کوشتن لەم ڕێگایانەوە ئاسان بەدەست دێت. بۆ نموونە لە کوردستان زۆرێک لە تاوانەکانی کوشتنی کچان و ژنان بەجۆرێک لە جۆرەکان پەیوەندی بە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانەوە هەیە. لە ڕاستیدا تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بووە بە پاساو و ئامرازێکی ئاسانکردنی ئەو تاوانانە. هەروەها زۆر ئاسانە لە بازرگانیدا لە ڕێگەی ئۆنلاین و تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانەوە ساختەکاری بە ئاسانی بکرێت. بەم شێوەیە دەکرێت سۆشیال میدیا بە هەردوو باری باش و خراپ بەکار ببرێت، بەڵام لایەنە باشەکەی کە زۆربەی سێکتەرەکانی ژیانی گرتوەتەوە شۆڕشێکە.

بۆپێشەوە:  سۆشیال میدیا تا چەند بۆتە سەکۆیەک بۆ کاری هاوبەش وڕێکخراوو ئامانج دارانە؟

کەژاڵ حەمە ڕەشید: لە ڕاستیدا لەم بابەتەشیاندا سۆشیال میدیا لە دوو ڕووی جیاوازەوە ئاسانکاری کردوە و ڕۆڵی بینیوە. هەموو کەسێک دەتوانێت وەک تاک هەر خۆی ببێتە میدیایەک بۆ بڵاو کردنەوەی هەواڵ وبابەت و هەر شتێک کە ئارەزوویان لێی بێت بە بێ سانسۆرو دەست تێوەردانی هیچ کەسێکی تر. کەسێک بەتەنها دەتوانێت هەر خۆی ڕێکخراوێک بێت بۆ پەرەپێدانی بیرو بۆچوونێکی دیاریکراوو چەندین لایەنگریش بۆ خۆی پەیدا بکات و کاریگەریشی هەبێت. لەلایەکی ترەوە ئاسانکاریەکی زۆر گەورەشی کردوە بۆ کۆبوونەوە و پەیوەندی گرتنی چەندین کەس و گروپ و ڕێکخراوو کەسایەتی بۆ ڕاگۆڕینەوە و پێکهێنانی گروپ و ڕێکخراوی جۆراوجۆر و بڕیاردان لەسە پرسە باو و کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و هەر جۆرە بابەتێکی تر. هەندێک پۆست لەسەر بابەتێکی گرنگی جیهانی هەزاران کۆمێنتی لە ووڵاتانی جیهانەوە لەسەر دەنوسرێت و دەبێتە هۆی بیروڕا گۆڕینەوە لە چەندین جێگای دوور و نزیکی جیهانەوە. چەندەها کەس لە پیتیشن و هەڵمەتی واژۆ کۆکردنەوەدا لەسەر بابەتێک یەک دەگرنەوە کە لەوانەیە هەرگیز یەکتریان نەناسیبێت یان نەبینیبێت. لە ڕێی سۆشیال میدیاوە دەتوانیت تیمێکی تۆپی پێ یان گروپێکی هونەری کۆبکەیتەوە هەروەها بۆ زۆر بابەتی تریش. بە گشتی سۆشیال میدیا توانیویەتی هەل بدات بە کەسەکان بە تاک کار و ئامانجی خۆیان بەرنە پێشەوە کە لەوانەیە ئەگەر سۆشیال میدیا نەبوایە زۆرێک لەو کەسانە هەرگیز هەلێکیان بۆ نەڕەخسایە کە وێنەیەکی خۆیان بڵاو کەنەوە لە پەبڵکدا یان هۆنراوەیەک یان هەر بابەتێکی پەیوەندیدارو ئارەزومەندانە بە پرسێکی گرنگەوە بڵاو بکەنەوە. بەهەمان شێوە بەهۆی سۆشیال میدیاوە چەندەها گروپ و ڕێکخراو دروست دەبێت کە دەبێتە هۆی ئاسان بڵاوکردنەوە و بردنە پێشەوەی بابەت و بۆچوون و پرسە گرنگ و دیاریکراوەکان.