سەرهەڵدانی فاشیزم لەدڵی دیموکراسییەوە… وەرگێرانی: توانا محەمەد نوری

دەستگیرکردنی ئەکرەم ئیمامئۆغڵو، سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبوڵ و ڕکابەری سەرەکی ئۆردۆغان لە هەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆکایەتیدا، هەروەها دەستگیرکردنی زیاتر لە هەزار ڕۆژنامەنووس و چالاکوانی سیاسی و مەدەنی، خاڵی وەرچەرخانێکی دیکەیە لە گۆڕینی سیستمی سیاسی تورکیا بۆ ڕژێمێکی پاوانخواز و فاشیست. هەرچەندە ڕژێمی سیاسی تورکیا چەند ساڵێک لەمەوبەر بە وازهێنان لە پرەنسیپی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و گۆڕینی پەرلەمان بۆ ئامرازێک بۆ شەرعیەتدان بە کارەکانی سەرۆککۆمار هەنگاوێکی گەورەی ناوە، بەڵام لەگەڵ دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو و دوورخستنەوەی وەک کاندیدی سەرۆکایەتی لەلایەن دەسەڵاتی دادوەرییەوە، سیستمی سیاسی تورکیا چووە قۆناغێکەوە کە تیایدا میکانیزمی هەڵبژاردن جگە لە گاڵتەجاڕی هیچی تر نابێت. سیستمێک کە تیایدا دەسەڵاتی دادوەریش بۆتە ئامرازی دەستی ئۆردۆغان.
ئۆردوغان بە پشتبەستن بەو پاکتاوکردنانەی کە لە سوپادا ئەنجامی دا، بەو گۆڕانکاریانەی کە لە دەستووردا کردی، پاکتاوکردنی بەربڵاوی نەیارانی سیاسی لە بیرۆکراسی بەرفراوان و درێژخایەنی حکومەت، بە گۆڕینی دەسەڵاتی دادوەری بۆ ئامرازێک بۆ پێشخستنی فەرمانەکانی، هەروەها بە دیزاینی پەرلەمان و هەڵبژاردن و زیندانیکردنی ڕکابەرە سیاسییەکان دەیەوێت کۆمەڵگای تورکیا بکاتە ڕەنگی پارتی داد و گەشەپێدان.(AKP)

ئۆردۆغان بە گرتنی ئیمامئۆغڵو و دوورخستنەوەی لە کێبڕکێی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی، پەیامێکی ڕوونی بۆ خەڵکی تورکیا و نەیارانی سیاسی و هاوپەیمانانی ئەوروپا ناردووە. هەرگیز ناچێتە ناو هەڵبژاردنێکەوە کە مەترسی لەدەستدانی ئەم دەسەڵاتە خۆسەپێنەی لەسەر بێت. ئۆردۆغان لە یەک ڕۆژدا ئەم پێگەیەی بەدەست نەهێناوە.

لە مامەڵەکردن لەگەڵ خۆپیشاندانەکانی پارکی گێزی لە ساڵی ٢٠١٣، ماسکی میانڕەوی و ئاشتبوونەوەی لابرد و هەڵوێستی ڕاستەقینەی خۆی بۆ خۆپیشاندەران و نەیارە سیاسییەکان نیشاندا. لەو ڕۆژەدا حکومەتەکەی ئۆردۆغان هێزێکی گەورەی پۆلیسی بڵاوکردەوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی خۆپیشاندانەکانی پارکی گێزی. پۆلیسی تورکیا بە گازی فرمێسکڕێژ و تۆپی ئاو و گوللەی پلاستیکی و دار هێرشی کردە سەر خۆپیشاندەران. لە ئەنجامی هەڵکوتانەی پۆلیس هەزاران خۆپیشاندەر بریندار بوون و لانیکەم ١١ کەسیش گیانیان لەدەستدا.
هەزاران خۆپیشاندەر و چالاکوانی مەدەنی و تەنانەت ئەو پزیشک و پارێزەرانەی کە هاوکاری خۆپیشاندەرانیان دەکرد، دەستگیرکران و دەستبەسەرکران. دواتر هەندێک لە سەرکردەی خۆپیشاندانەکان بە تاوانی “ڕووخانی دەوڵەت” دادگایی کران و سزای زیندانی درێژخایەنیان بەسەردا سەپێندرا. لەو کاتەدا حکومەتی ئۆردۆغان فشارێکی زۆریشی خستە سەر میدیا ناوخۆییەکان بۆ ڕێگریکردن لە ڕووماڵکردنی ناڕەزایەتییەکان. زۆرێک لە تۆڕە تەلەفزیۆنییەکان ئامادە نەبوون بە شێوەیەکی بەرفراوان ڕووماڵی ناڕەزایەتییەکان بکەن و دەزگاکانی ڕاگەیاندنی سەربەخۆش کەوتنە ژێر فشارێکی توندەوە. هەروەها حکومەت هەنگاوی بۆ فلتەرکردنی پلاتفۆرمی سۆشیال میدیای وەک تویتەر و یوتیوب گرتەبەر بۆ ڕێگریکردن لە هەماهەنگی زیاتری خۆپیشاندەران. دوابەدوای ناڕەزایەتییەکانی پارکی گێزی، حکومەتی تورکیا یاسای توندتری بۆ کۆنترۆڵکردنی کۆبوونەوە گشتییەکان سەپاند و ئازادی ڕادەربڕینی بە توندی سنووردار کرد.
دوای ٣ ساڵ لە سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکانی پارکی گێزی، کودەتا شکستخواردووەکەی ساڵی ٢٠١٦ بە سەرۆکایەتی ئەفسەرانی سەر بە فەتحوڵڵا  گولەنەوە، دەرفەت و بیانووی بۆ ئۆردۆغان ڕەخساند بۆ ئەوەی بنکەی دەسەڵاتەکەی لە دەرەوەی سنووری پەرلەمان و دەسەڵاتی سیاسی، لە چوارچێوەی سوپا و پۆلیس و دەسەڵاتی دادوەریدا بچەسپێنێت. لە کاتی سەرکوتکردنی کودەتاکە، زیاتر لە ١٥٠ هەزار فەرمانبەری حکومی، کارمەندانی سەربازی، پۆلیس، مامۆستا و مامۆستای زانکۆ لە کارەکانیان دوورخرانەوە. زیاتر لە ٤٠ هەزار سەرباز و ئەفسەری سەربازی دەستگیرکران کە لەنێویاندا ژەنەڕاڵ و فەرماندەی پلە باڵاکان بوون. ١٥٠ دەزگای ڕاگەیاندن داخران کە ڕۆژنامە و تەلەفزیۆن و ڕادیۆی تێدابوو. نزیکەی هەزار قوتابخانە و زانکۆی ئەهلی بە تۆمەتی پەیوەندی بە فەتحوڵڵا گولەنەوە داخران و هەزاران مامۆستای قوتابخانە و مامۆستای زانکۆ لە کارەکانیان دوورخرانەوە یان دەستگیرکران. زیاتر لە دوو هەزار و ٥٠٠ دادوەر و داواکاری گشتی بە تۆمەتی جۆراوجۆر لە کارەکانیان دوورخرانەوە یان دەستگیرکران و سیستمی دادوەری کەوتە ژێر کۆنترۆڵی تەواوەتی حکومەتی ئەردۆغان. ئەردۆغان لە ساڵی ٢٠١٧ سیستمی حوکمڕانی تورکیەی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتی گۆڕی لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە بۆ گۆڕینی دەستوور بۆ ئەوەی دەسەڵاتی زیاتر لە دەستیدا چڕ بکاتەوە.
پاش ئەم سەرکوت و پاکتاوکردنانە، حکومەتەکەی ئۆردۆغان پارتی دیموکراتی گەلانی بە سەرۆکایەتی سەلاحەدین دەمیرتاش کردە ئامانج کە دژی هەڵوێستی فاشیستی حکومەتی ئەردۆغان بوون. سەلاحەدین دەمیرتاش یەکێک لە سەرکردەکانی پارتەکە لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە سیاسەتمەدارانی کورد زیندانی کران و زۆربەیان تا ئەمڕۆش لە زینداندا ماونەتەوە؛ زۆرێک لە سەرۆک شارەوانییەکانی هەڵبژێردراوی شارەکانی کوردستان لە کارەکانیان دوورخرانەوە و جێگاکانیان بە کەسانی دڵسۆزی حکومەتی ئۆردۆغان پڕکرانەوە.
دوابەدوای ئەم زنجیرە چالاکییە، هاوپەیمانی ئۆردۆغان لەگەڵ پارتی بزووتنەوەی نیشتمانیی ڕاستڕەوی توندڕەو بە سەرۆکایەتی دەولەت باخچەلی ناسراو بە “هاوپەیمانی کۆماری” کە لە ساڵی ٢٠١٨ پێکهێنرا، زیاتر سروشتی فاشیستی ڕێبازی ئۆردۆغانی ئاشکرا کرد. پارتی بزووتنەوەی نیشتیمانی پشتیوانی لە گۆڕانکاری دەستووری و گواستنەوەی لە سیستمی پەرلەمانییەوە بۆ سیستمی سەرۆکایەتی کرد. لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ٢٠١٨ کە پارتی داد و گەشەپێدان نەیتوانی زۆرینەی ڕەها بەدەست بهێنێت، ئۆردۆغان توانی بە هاوکاری ئەم هاوپەیمانییە ماوەی سەرۆکایەتییەکەی درێژ بکاتەوە. لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٢٣ ئەم هاوپەیمانییەش ڕۆڵێکی سەرەکی لە سەرکەوتنی ئۆردۆغاندا بینی.
ئۆردۆغان بە پاڵپشتی ئەم هاوپەیمانییە سەرکوتی نەیارانی سیاسی و ڕۆژنامەنووسان و چالاکوانانی مافی مرۆڤی چڕتر کردووەتەوە و یاسای نوێی بۆ بەرتەسککردنەوەی ئازادی میدیا و بەکارهێنانی ئینتەرنێت دەرکرد و بە میلیتاریزم و هەڵمەتێکی دەستکراوەتر لە کوردستانی سوریا و عێراق بەردەوام بوو.
بەم پاشخانە، ڕێبازی فاشیستی و تەماحی ئۆردۆغان بە لابردنی ئیمامئۆغڵو ناوەستێت. هەروەک چۆن پێداگری ئۆردۆغان و باخچەلی لەسەر چەکداماڵین و هەڵوەشاندنەوەی پەکەکە پێشەکییەک بوو بۆ دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو، هەروەها گرتن و دوورخستنەوەی ئیمامئۆغڵو لە کێبڕکێی سەرۆکایەتیش پێشەکییەکە بۆ سەرکوتکردنی بەرفراوانتر بۆ سەر ڕۆژنامەنووس و هونەرمەند و گروپە عەلمانیەکان کە تا ئێستا تا ڕادەیەکی زۆر لە چنگی سەرکوتگەرانەی دەسەڵاتی دادوەری و ئاسایش ڕزگاریان بووە. ئۆردوغان دەیەوێت خەونی ئۆردۆغان بۆ ئیمپراتۆریەتێکی یەکگرتووی ئیسلامی بەدی بهێنێت بە پەراوێزخستنی سیستماتیکی پارتی گەلی کۆماریخواز بە سەرۆکایەتی ئیمامئۆغڵو و ئۆزگور ئۆزێل.
لەم هەلومەرجەدا و لە دونیای سیاسەتدا فاشیستەکانی وەک بنیامین ناتانیاهۆ، دۆناڵد ترەمپ، جۆرجیا مێلۆنی و هتد لە قەیرانی پێکهاتەیی سەرمایەداری و دیموکراسی بۆرژوازی سەرهەڵدەدەن و پارتە فاشیستەکان لە ئەڵمانیا و فەرەنسا پێگەی هێزی سەرەکی ئۆپۆزسیۆن بەدەستدەهێنن، بەبێ ئەوەی زیان بە پرۆسەی دیموکراسی بگەیەنن، تەماحەکانی ئەردۆغان و فەسادی بێ سنوور ڕووبەڕووی کەمترین ئاستەنگی دەرەکی دەبێتەوە.

لەم نارەزایەتیانەدا خۆپیشاندان و مانگرتن هیشتا بەردەوامە. هەڵاوسانی ٥٠٪، کورتهێنانی گەورەی بودجە، کەمبوونەوەی وەبەرهێنانە دەرەکییەکان و دەرچوونی سەرمایەی ناوخۆیی، وەستانی زۆرێک لە پڕۆژەکان و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری، لەگەڵ گەشەی سەرسوڕهێنەری بودجەی سەربازی و خەرجکردنی زۆری ڕکابەرییە ناوچەییەکان لە سوریا و عێراق و لیبیاوە بۆ ئاسیای ناوەڕاست و ئەفریقا، قەیرانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوورییان پەرەپێداوە.

لە ماوەی هەفتەی ڕابردوودا، دەستگیرکردنی ئیمامئۆغڵو تووڕەیی و ناڕەزایی گشتیی لە نێو خەڵکی تورکیادا هەڵگیرساند بەرامبەر بە دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی قەیرانی ئابووری لەسەر ژیانی خەڵک، گەندەڵی دامەزراوەیی و چڕبوونەوەی سەرکوت و هێرشی دووبارە بۆ سەر میدیا و ڕۆژنامەنووسان و کەسانی دیکە. لەم ڕۆژانەدا کە ئۆردۆغان ڕۆژانی تاریک دەهێنێتە تورکیا، بزووتنەوەی خوێندکاران بە دەستپێشخەرییە نمایشکراوەکانیەوە ڕۆڵێکی دیار و بەرچاوی هەبووە لە ڕێکخستنی ناڕەزایەتی شەقامی سەدان هەزار کەس لە شارە جیاجیاکانی تورکیا. هەرچەندە ئەردۆغان هەڕەشەی لە خۆپیشاندەران کردووە و بە تیرۆریستی سەر شەقام ناوی بردووە و پۆلیسیش بە باتۆم و گازی فرمێسکڕێژ و تەقەی تفەنگ ڕووبەڕووی خۆپیشاندەران بووەتەوە، بەڵام بە شێوازی سەرکوتکردنی ناڕەزایەتییەکانی پارکی گێزی، ناڕەزایەتییەکان بێ وەستان بەردەوامن.
واقیعەکە ئەوەیە کە هیچ شتێک لە دیموکراسی بۆرژوازی نەماوەتەوە جگە لە قاوغێکی بێ گیان. سیستمی سیاسی دیموکراسی بۆرژوازی بە دەرزی لێدانی لیبرالیزم لە مەترسی فاشیزم ڕزگار ناکرێ. ئۆردۆغان و ترەمپ و نەتانیاهۆ هەموویان فاشیستن، بەبێ ئەوەی هیچ زیانێکیان بە کارکردنی دیموکراسی بۆرژوازی گەیاندبێت.
لەژێر ئاڵای ئەم دیموکراسییە بۆرژوازییەدا دەکرێت جینۆساید لە غەززە ئەنجام بدرێت، کوردستانی سوریا داگیر بکرێت و تاوانی جەنگ ئەنجام بدرێت، لەشکرکێشی لە عێراق و ئەفغانستان دەست پێبکرێت و هەڕەشەی داگیرکردن لە گرینلاند بکرێ و بە کورتیەکەی دەکرێ هەر تاوانێک لە ئاستی جیهانیدا بەڕێوەبچێت. ئەرکی چینی سەرمایەدار بۆ دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە لە مێژوودا لە مێژە کۆتایی هاتووە.  هیچ پارتێکی بۆرژوازی، هەرچەندە چەپ و ڕیفۆرمخواز بێت، ناتوانێت ئامانجی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان بەدیبهێنێت. دیارە ئەرکی وەدیهێنانی ئامانجی بزوتنەوە کۆمەڵایەتییەکان و دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە کەوتۆتە سەر شانی چینی کرێکاری شۆڕشگێڕ و هاوپەیمانەکانی.

سەندیکا کرێکارییەکان، جەماوەری ئینساندۆست و ئازادیخوازی تورکیا ئێستا دەرفەتێکیان بۆ ڕەخساوە کە دەتوانن بچنە سەر شەقامەکان و داواکاری و هیوا و خواستەکانی خۆیان ڕابگەیەنن و بوێرانە هەوڵی ڕووخاندنی حکومەتە دژە ئینسانیەکەی ئۆردوغان بدەن.

لە فارسییەوە کراوەتە کوردی.