بنچینە کۆمەڵایەتی و فیکرییەکانی کۆمۆنیزمی کرێکاری … بەشی نۆزدەهەم ریفۆرم و شۆرش ستانداردەکانی دادگاییكردن
-له‌هه‌موو دادگایيكردنێكدا ئەسڵ لەسەر بێتاوانیی تۆمەتبارە تا ئه‌و كاته‌ی تاوانه‌كه‌ی به‌سه‌ردا ساغ دەبێتەوە.
– دادگاییكردنه‌كان ده‌بێ دووربن له پێشداوه‌ری و وروژاندن و له هه‌لومه‌رجێكی عادلانەدا به‌رپابكرێن. شوێنی دادگاییکردنه‌كه و دادوەر و ده‌سته‌ی دادوه‌ری ده‌بێ به‌جۆرێك دیاری بكرێن كه ئه‌م هه‌لومه‌رجه زامن بكەن.
– تۆمه‌تبار‌و پارێزه‌ره‌كه‌ی مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه كه به‌ر له دادگاییکردنه‌كه له هه‌موو به‌ڵگه‌‌و به‌ڵگه‌نامه و شایه‌تیه‌كی داواكاری گشتی یان لایه‌نی داواكار ئاگادار ببنه‌وه و لـێی ووردببنه‌وه.
– داوای تێهەڵچوونەوە بە بڕیاری هه‌ر دادگایه‌كدا، لانی كه‌م یه‌ك جار، چ له لایه‌ن تۆمه‌تبار یان داواكاری گشتی یان هه‌ردوولای ده‌عوانامه‌کەوە بێت، یاساییە.
-قه‌ده‌غه‌كردنی برەودان بە پێشداوه‌ریی گشتی له‌باره‌ی دادگاییكردنه‌كان و كه‌سانی په‌یوه‌ندیدار پێیانه‌وه، بەر لە تەواوبوونی دادگاییکردنەکە.
-قه‌ده‌غه‌ی دادگاییكردنی كه‌سه‌كان له هه‌لومه‌رج و كه‌ش‌وهه‌وایه‌كدا كه گوشاری ڕای گشتی بوار به‌دادگاییکردنێكی بێلایه‌نانه نه‌دات، یان له‌كه‌داری بكات.
-شایه‌تیدانی پۆلیس له دادگاییكردنه‌كاندا به ئه‌ندازه‌ی شایه‌تیدانی شایه‌ته‌كانی دیکە بایەخی هه‌یه.
-دادوەر و دادگا ده‌بێ به‌ته‌واوی سه‌ربه‌خۆ بن له پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه و لێپرسینه‌وه. ڕاست و ڕه‌وابوونی یاسایی پرۆسه‌ی لێكۆڵینه‌وه ده‌بێ له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵه دادوەرێکی تایبه‌ته‌وه چاودێری و پشتگیری بكرێ.
-له یاساكانی سزاداندا ده‌ستدرێژیكردنه سه‌ر جەستە و ئاسایشی ده‌روونیی ئینسانه‌كان، زه‌بروزه‌نگ له دژی مناڵان، زه‌بروزه‌نگ له دژی ژنان، تاوانه ناموسیه‌كان له دژی ژنان، ئه‌و تاوانانه‌ی كه له ده‌مارگیری و نه‌فره‌تكردن به‌رامبه‌ر به ده‌سته‌یه‌ك له خه‌ڵك سه‌رچاوه‌ده‌گرن و ئه‌و تاوانانه‌ی كه تۆقاندن و زه‌بروزه‌نگیان تیادا به‌كاردێت، ده‌بێ به تاوانی زۆر قورستر بژمێردرێن له‌چاو تاوانی ده‌ستدرێژیكردنه سه‌ر مافی خاوه‌ندارێتی و دارایی، چ تایبه‌تی بێت چ ده‌وڵه‌تی. ئه‌و سزایانه‌ی كه وه‌كو تۆڵه یان وه‌ك پێی ده‌ڵێن بۆ عیبره‌ت لـێوه‌رگرتن دانراون ده‌بێ بگۆڕدرێن بهو سزایانه‌ی كه به‌ئاڕاسته‌ی چاکسازی تاوانبار و پاراستنی كۆمه‌ڵگا له دووباره‌بوونه‌وه‌ی تاوان داده‌نرێن.
مافه‌كانی تۆمه‌تباران‌و تاوانباران
-هیچ كه‌سێك به‌بێ ڕاگه‌یاندنی تاوانه‌كه‌ی ناكرێ زیاتر له ٢٤ کاتژمێر ته‌وقیف بكرێت. ئه‌م شوێنی ته‌وقیفکردنە كاتیه نابێ زیندان بێت، به‌ڵكو ده‌بێ به‌شێك بێت له باره‌گای هێزەکانی پۆلیس كه پێداویستیه نۆرماڵه‌كانی تێدابێت.
-به‌رله ده‌ستگیركردن ده‌بێ مافه‌كانی كه‌سی ده‌ستگیركراو به خۆی ڕابگه‌یه‌نرێت.
-هه‌موو كه‌سێك مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه كه پارێزه‌ر یان شایه‌ت بۆ كاتى ده‌ستگیركردن و لێپرسینه‌وه‌كه‌ی خۆی بانگ بكات. هه‌ركه‌سێك مافی هه‌یه لانی زۆر تا یەك کاتژمێر دوای ده‌ستگیركردنەکەی دووجار په‌یوه‌ندی ته‌له‌فۆنی بكات له‌گه‌ڵ پارێزه‌ر یان كه‌سوكاری خۆی، یان هه‌ركه‌سێك كه‌خۆی پێی باش بێت.
– کاربەدەستانی پۆلیس به‌رله ڕاگه‌یاندنی تاوانه‌كه و به‌بێ مۆڵه‌ت وه‌رگرتن له كه‌سه‌كه مافیان نییه په‌نجه‌مۆری لـێوه‌ربگرن یان وێنه‌ی بگرن وه‌یان تاقیكردنه‌وه‌ی پزیشكی و تێستی دی ئێن ئه‌ی DNA بۆ بكه‌ن.
-له‌گه‌ڵ ده‌ستگیركردنه‌كه‌دا یه‌كسه‌ر ده‌بێ كه‌سوكاری پله یه‌كی كه‌سی ته‌وقیفكراو وه‌یان هه‌ركه‌سێك كه خودی ئه‌و دیاری ده‌كات له ته‌وقیفكردنی ئاگادار بكرێته‌وه.
-هه‌رجۆره ئەشكه‌نجه و تۆقاندن و سووكایه‌تی و گوشاردانانێكی فیكری و ده‌روونی له‌سه‌ر كه‌سانی ته‌وقیفكراو و تۆمه‌تباركراو و حوكمدرا‌و به‌هه‌موو جۆرێك قه‌ده‌غه‌یه. گرتنه‌به‌ری ئه‌م شێوازانه به تاوانی جینایی ده‌ژمێردرێن.
– وه‌رگرتنی دانپێدانان له‌ڕێگه‌ی هه‌ڕه‌شه يان ته‌ماح پێدانه‌وه قه‌ده‌غه‌یه.
-بەرەنگاربوونەوەی دوور لە توندوتیژی له به‌رامبه‌ر ده‌ستگیركردندا، هه‌وڵدانی دوور لە توندوتیژی بۆ هه‌ڵاتن له زیندان یان خۆبواردن له ده‌ستگیركردن خۆی له خۆیدا تاوان نییه.
-هێزه‌کانی پۆلیس به‌بێ مۆڵه‌ت وه‌رگرتن له كه‌سه‌كه خۆی یان لە ده‌سه‌ڵاتی دادوەریی خاوه‌ن سه‌ڵاحیه‌ت، مافی لێپرسینه‌وه و پشكنینی هاوڵاتیان یان چوونه‌ژووره‌وه بۆ ناو شوێنه تایبه‌تیه‌كانی ئه‌وانیان نییه.
– دەبێ پزیشكی دادوەری و ئه‌و داموده‌زگا پسپۆڕ‌و تاقیگه هونه‌ری و زانستی و پزیشكیانه‌ی كه توێژینه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نامه بابه‌تیه‌كانی تاوانیان له ئه‌ستۆیه، سەربەخۆبن له پۆلیس و داموده‌زگا یاسا سەپێنەکان. ئه‌م دامه‌زراوانه ده‌بێ سه‌ر به دادگاكان بن.
– مه‌رجه‌عی وه‌رگرتن و لێكۆڵینه‌وه له‌و سكاڵایانه‌ی كه له دژی پۆلیس ده‌كرێ ده‌بێ ده‌زگایه‌كی جیاواز بێت له پۆلیس و هیزە یاسا سەپێنەکان. ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئه‌م ده‌زگایه ده‌بێ به ئاشكرا به‌هه‌مووان ڕابگه‌یه‌نرێت.
-هه‌موو كه‌سێك ده‌بێ به ئاسانی بتوانێ ده‌ستی بهو دۆسیە و زانیاریانه ڕابگات و بیانخوێنێته‌وه كه هێزه‌کانی پۆلیس له‌سه‌ری كۆیان كردۆته‌وه.
- یاساكانی كار و كاروباری كۆمه‌ڵایه‌تی و باشبژێوی و ته‌ندروستی گشتیی هه‌لومه‌رجی ژیان و چالاكی ئابووریی زیندانیانیش بگرێتەوە.
-به‌ڕێوه‌بردنی زیندانه‌كان ده‌بێ له‌ئه‌ستۆی كۆمه‌ڵه دامه‌زراوێكی جیا له پۆلیس و هێزه یاسا سەپێنەکان بێت و له‌ژێر چاودێریی ڕاسته‌وخۆی ده‌زگای دادوەریدا بێت.
-لێژنه‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌ی هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵك مافی ئه‌وه‌یان هه‌یه كه به‌پێ‌ی لێكدانه‌وه‌ی خۆیان و له‌سه‌ر بڕیاری خۆیان، ته‌نانه‌ت به‌بێ ئاگاداركردنه‌وه‌ی پێشتریش، سه‌ردانی زیندانه‌كان بكه‌ن و بیانپشكنن.
هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سزای لەسێدارەدان
سزای لەسێدارەدان ده‌بێ ده‌ستبه‌جێ هه‌ڵوه‌شێته‌وه. لەسێدرەدان یان هه‌ر سزایه‌كی دیكه كه ده‌ستدرێژی بێت بۆ سه‌ر جەستەی ئینسانه‌كان (بڕینی ئه‌ندامه‌كانی له‌ش، سزادانی جه‌سته‌یی‌‌و…تاد) له هه‌موو حاڵه‌تێكدا قه‌ده‌غه‌یه. هه‌روه‌ها سزای زیندانیكردنی هەتاهەتاییش ده‌بێ هه‌ڵوه‌شێته‌وه.
پاراستنی حورمه‌ت و کەسایەتیی خه‌ڵك
-قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌رجۆره پله‌به‌ندیكردنێكی ڕه‌سمی یان ناڕه‌سمیی پێگە و کەسایه‌تی ئینسانه‌كان له‌سه‌ر بناغه‌ی پله‌وپایه، پۆست، ئینتیمای دینی، ئینتیمای نه‌ته‌وه‌یی، ڕه‌گه‌زنامه، جنس، ئاستی داهات، سه‌ر‌و ڕوخسار، تایبه‌تمه‌ندیه جه‌سته‌ییه‌كان، پله‌ی خوێندن و…تاد.
-قه‌ده‌غه‌كردنی بوختان و له‌كه‌داركردنی حورمه‌تی كه‌سه‌كان
-قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌رجۆره تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی پزیشكیی و ده‌رمانیی و ژینگه‌یی له‌سه‌ر ئینسانه‌كان به‌بێ ئاگاداركردنه‌وه و وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندیی ڕه‌سمیی خۆیان، قه‌ده‌غه‌كردنی هه‌رجۆره ده‌ستوه‌ردانێك له یه‌كپارچه‌یی جه‌سته‌یی كه‌سه‌كاندا (وه‌كو نه‌زۆك كردن، لابردن یان دانانی ئه‌ندام، ده‌ستكاریه جینەتیكیه‌كان، له‌باربردن، خه‌ته‌نه و…تاد) به‌بێ ئاگاداركردنه‌وه و ڕه‌زامه‌ندیی كه‌سه‌كه.
-قه‌ده‌غه‌كردنی به‌كارهێنانی نازناو و پله‌وپایه‌ی زانستی و دینی و نیشتمانی و سه‌ربازی (وه‌كو فه‌ریق، ئایه‌توڵڵا، دكتۆر، ئه‌ندازیار و…تاد) له ده‌ره‌وه‌ی شوێنی کارەکەیان. له كاروباری ڕه‌سمی و ده‌وڵه‌تیدا ده‌بێ ته‌نها به ناو ئاماژه بۆ كه‌سه‌كان بكرێت. قه‌ده‌غه‌كردنی به‌كارهێنانی نازناو و سیفاتی سووكایه‌تی ئامێز له وه‌سفكردنی به‌شه جیاجیاكانی كۆمه‌ڵگادا له‌لایه‌ن هه‌ر داموده‌زگا‌و بەرپرسێکی ده‌وڵه‌تی‌‌و ناده‌وڵه‌تیه‌وه.
-قه‌ده‌غه‌كردنی دروستكردنی به‌شی لۆکس و به‌شی ئاسایی، پلە یەك‌و پلە دوو…تاد له خزمه‌تگوزاریه‌كانی گواستنه‌وه‌ی گشتی، شه‌مه‌نه‌فه‌ر، فڕۆكه، میوانخانه ده‌وڵه‌تیه‌كان و مه‌ڵبه‌نده‌كانی سەرگەرمی و به‌سه‌ربردنی ڕۆژانی پشوو. ئه‌م جۆره خزمه‌تگوزاریانه ده‌بێ به‌گونجاوترین شێوه و به‌ستانداردێكی یه‌كسان هه‌مووان لـێی به‌هره‌مه‌ند بن.
ماویەتی